چیروکا دەسپێکێ و سەرهاتییا ئادەمی
چیروکا دەسپێکێ و سەرهاتییا ئادەمی (سلاڤ لێ بن)
زانایێن شوینواران ئـه‌ڤـرۆ گه‌له‌ك خۆ ب هندێ ڤه دوه‌ستینن كو ب سه‌ر ده‌سپێكێ هل ببن وبزانن كانێ كه‌نگى و ل كیرێ وچاوا ژینێ ل سه‌ر عه‌ردى ده‌ست پێكرىیه ، وئه‌ڤ خۆ وه‌ستاندنه ژ به‌ر هندێیه دا ئه‌و به‌رسڤێ ل سه‌ر وێ پسیارێ بده‌ن ئه‌وا د كه‌ڤن دا هزرا مرۆڤى وه‌ستاندى ، ومرۆڤى ـ دویر ژ وه‌حىیا خودێ ـ چو به‌رسڤ بۆ نه‌دیتین : ئه‌رێ ده‌سپێكا من ـ وه‌ك مرۆڤ ـ ژ كیڤه‌یه ؟ وئه‌گه‌ر هات وده‌سپێك دیار بوو ئه‌رێ دویماهى بۆ كیڤه‌یه ؟
و د گه‌ل وان پێزانینێن كێم یێن ب ده‌ست زانایێن شوینواران د ڤێ ده‌رباره‌یێ دا كه‌فتیـن ژى هێشتا ئه‌و پێزانیـن ـ ل نك وان ب خۆ ـ جهێ گومان ودودلیێنه ؛ چـونـكـى ئــه‌و نه‌شیاینه ڕاستىیێ بۆ مرۆڤى ژ بن ئاخا دیرۆكا كه‌ڤن بیننه ده‌ر .. ب تنێ وه‌حىیا خـودایـێ ئافـرانـده‌ره دشـێـت بـه‌رسـڤـه‌كا بـنـبـڕ بده‌ته مرۆڤى وچاڤێ وى ل ڕاستىیێ ڤه‌كه‌ت .
به‌رسڤا خودێ ل سه‌ر پسیارا مرۆڤى :
قورئانا پیـرۆز ـ ئه‌وا مه باوه‌رى پێ هه‌ى كو گـۆتنا خودێیه ـ پتـر ژ جاره‌كێ به‌رسڤ ل سه‌ر وێ پسیارێ دایه یا د كه‌ڤن دا هزرا مرۆڤى وه‌ستاندى ، پسیارا ده‌سپێكێ ، وقورئان ـ وه‌كى كتێبێن عه‌سمانى یێن به‌رى خۆ ژى ـ ئاشكه‌را ڕادگه‌هینت كو ئه‌ڤ مرۆڤێن نوكه ل سه‌ر ڕوىیێ عه‌ردى دژین هه‌مى د بنیات دا دگه‌هنه زه‌لامه‌كى ( كو ئاده‌مه ) وئه‌ڤ زه‌لامه ب ده‌ستێ خودێ و ژ به‌ر حكمه‌ته‌كا ئه‌و پێ دزانت ژ ئاخێ یێ هاتىیه ئافراندن ویێ بوویه مرۆڤه‌كێ دورست بۆ هندێ دا ببته خه‌لیفێ خودێ ل سه‌ر عه‌ردى ، وحه‌تا ده‌مه‌كێ ل نك خودێ ده‌سنیشانكرى بژیت ، وپاشى بزڤڕت جاره‌كا دى ببته ئاخ ڤه ، وحه‌تا ڕۆژا خودێ ده‌ستویرىیێ دده‌ت دوباره ڕاببت وقــه‌سـتــا ئــێــك ژ دو ڕێكـان بـكـه‌ت : خۆشىیا به‌رده‌وام د به‌حه‌شتێ دا ، یان نه‌خۆشىیا به‌رده‌وام د جه‌هنه‌مێ دا .
سه‌رهاتىیا ئاده‌مى وپه‌یدابوونا وى به‌رپه‌ڕێ ئێكێیه د ژینا مرۆڤینىیێ دا ، ومه‌زنتـرین وگرنگتـرین به‌رپه‌ڕه ژى ؛ چونكى مه‌سه‌لا باوه‌رىیێ بنه‌جهــ دكه‌ت ، وئه‌گه‌ر وچاوانىیا په‌یدابوونا ژینێ ئاشكه‌را دكه‌ت ، وبۆ مرۆڤى به‌ر چاڤ دكه‌ت كانێ ئه‌و چیه ؟ و ژ كیڤه هاتىیه ؟ وبۆچى هاتىیه ؟ ودێ كیڤه چت ؟
سه‌رهاتىیا ئاده‌مى مه‌سه‌لا ژ هه‌مىیێ سه‌ره‌كیتـر ژ باوه‌رىیا مرۆڤى دا ، كو مه‌سه‌لا خوداینى وپه‌رستنێیه ، نیشا مرۆڤى دده‌ت ، ئه‌ڤ سه‌رهاتىیه‌یه خودایێ مرۆڤان یێ حه‌ق وئافرانده‌رێ وان ب وان دده‌ته ناسین ، وچیـرۆكا ده‌سپێكێ ل به‌ر وان ڕوهن وئاشكه‌را دكه‌ت .
ئـه‌گـه‌ر مـرۆڤ ب ســه‌رهـاتـىیا بابـێ خـۆ ئاده‌مى ئاگه‌هدار بوو وزانى كانێ ئه‌و ژ چ هاتىیه ئافراندن ، دێ ب سورشت وخوڕستىیا خۆ زانا بت ، ودێ زانـت كـانـێ چىیه وى نزم دكه‌ت ؟ وچىیه وى بلند دكه‌ت ؟ وكىیه دوژمنێ وى یێ سه‌ره‌كى ؟ هنگى ئه‌و ڕێكا خۆ به‌رزه ناكه‌ت ، وقه‌ستا كـۆره ڕێكا سه‌رداچوونێ ژى ناكه‌ت ..
ئه‌گه‌ر مه ئه‌ڤه زانى دێ بۆ مه ئاشكه‌را بت كانێ بۆچى قورئانا پیـرۆز ـ ل ده‌مێ مه‌ككى ومه‌ده‌نـى ـ هـنـده پـویـتـه ب چیـرۆكـا ئافراندنا ئاده‌مى كرىیه ، و د پتـر ژ شه‌ش حه‌فت سووره‌ته‌كان دا سه‌رهاتىیێن چێكرنا وى ، هـه‌ر ژ بـه‌رى ببت وحه‌تا ل عه‌ردى دئێته دانان ، بۆ مه ڤه‌گێڕاینه .
سه‌رهاتییا ئافراندنێ :
ده‌سپێكا مرۆڤى چ بوو ؟ وچاوا ئه‌و هاتىیه ئافراندن ؟ و د چه‌ند قویناغان ڕا بۆرىیه حه‌تا بوویه مرۆڤه‌كێ دورست ؟
ئه‌ڤه ئه‌و پسیار بوون یێن هزرا مرۆڤى گه‌له‌ك وه‌ستاندى ، له‌و مرۆڤى ل گه‌له‌ك ده‌مان ژ دیرۆكا خۆ به‌رگه‌ڕیان كرىیه كو ب علمێ خۆ ـ یێ كێم ـ بگه‌هته بـه‌رسـڤـه‌كـا وه‌سـا خـۆ پـێ قانـع بـكـه‌ت ودلـێ وى پـێ رحـه‌ت ببت ، به‌لـێ دویر ژ وه‌حىیا خودێ چو جاران وى هیڤىیا خۆ ب جه نه‌ئینایه .. هێشتا نهێنىیا په‌یدا بـوونا ژیـنـێ د ( شانا ئـێـكـێ ) دا ل به‌ر وى یا به‌رزه‌یه وكه‌سێ نه‌گـۆتىیه ئه‌ز یێ ب سه‌ر هلبوویم ، ڕاسته ئه‌و ( نـه‌ظەرییاتێن ) مرۆڤى بۆ خۆ ته‌خـمـیـن كرین گـه‌لـه‌ك یـێـن ل دویـڤ ڤـێ مـه‌سـه‌لـێ چـووین ، وهـه‌مـى یێن گه‌هشتینه هندێ كو ( مرۆڤ ) د سالـۆخـه‌تـێـن خـۆ دا چـێـكـرىیه‌كێ بێ وێنه‌یه ، وحه‌تا ئـه‌ڤـرۆ ژى ئـه‌و نـه‌شـیـاینه په‌یوه‌ندىیه‌كا وه‌سا د ناڤــبـه‌را مرۆڤى ووان چێكرىیێن دى دا ـ یێن هنده‌ك دبێژن مرۆڤى ژێ وه‌رار كرىیه ـ په‌یدا بكه‌ن كو ( علم ) پـشـتا خـۆ پـێ گـه‌رم بـكـه‌ن و ژ ڕێـزا ( نـه‌ظەریاتان ) بـلـنـد بـكـه‌تـه ڕێـزا ( ڕاستىیێن علمى ) ، ژ لایه‌كێ دى ژى ڤه ڤان ( نه‌ظەریاتان ) نه‌شیاینه ( ئحتمالا دى ! ) ب ڕێكـه‌كا عـلـمـى لابـده‌ن : كـو مرۆڤ چێكرىیه‌كه هه‌ر ژ ده‌سپێكێ ( سه‌ربـخـۆ ) یێ هاتىیه ئافراندن ، وسالـۆخه‌تێن تایبه‌ت یێن بۆ هاتینه دان .
قورئان ـ ژێده‌رێ باوه‌ر پێكرى یێ ئێكانه د ڤێ ده‌رباره‌یێ دا ـ ڕادگه‌هینت كو ده‌مێ خودێ ڤیاى ڤى عه‌ردى ب نفشێ مرۆڤى ئاڤا بكه‌ت ( ئیـرادا ) وى ل سه‌ر هندێ ب جهــ هات ئه‌و بابێ مرۆڤان ( ئاده‌مى ) ـ سلاڤ لـێ بن ـ بئافرینت ، وبـه‌رى ئه‌و ب ئافراندنا وى ڕاببت وى ملیاكه‌تێن خۆ ب ڤێ چه‌ندێ ئاگه‌هداركرن :
( وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ ـ وتو [ ئـه‌ى موحـه‌مـمـه‌د ] ل بیـرا خه‌لكى بـیـنـه‌ڤه ده‌مێ خـودایـێ تـه گـۆتـىیـه فـریـشـتـه‌یان : ئه‌ز دێ ملله‌ته‌كى ل عه‌ردى دانم هنده‌ك ژ وان بـۆ ئاڤه‌دانكرنا وى جێگرىیا هنده‌كان دێ كه‌ن ، وان گـۆت : ئه‌ى خودا مفایێ ئافراندنا ئه‌ڤێن هه بـۆ مـه بـێـژه ، هـه‌رچـه‌نـده كارێ وان د عه‌ردى دا خرابكارىیه وخوین رێتنه وئـه‌م یێن د فـه‌رمانا تـه دا ، وكارێ مـه هـه‌رده‌م نڤێژكرنه بـۆ ته ، وپاككرنا ته‌یه ژ هه‌ر كێماسىیه‌كێ ومه‌زنكرنا ته‌یه ب هه‌مى سالـۆخه‌تێن مه‌زنىیێ ؟ خودێ گـۆته وان : ئـه‌ز وێ دزانـم یا هوین نزانن ژ وێ مــه‌صـلـحــه‌تـــا د ئــافـرانـدنـا وان دا هـه‌ى( [ البقرة: 30 ] .
ئیـرادا بـلـنـدا خودێ هاته سه‌ر كو ئه‌و چێكرىیه‌كى نوى بده‌ت بـۆ هندێ دا ده‌سته‌كه‌ك ژ وان ل عه‌ردى جێگرىیه‌كا ده‌سته‌كه‌كێ بكه‌ن ، وئیـرادا خودێ ئه‌گه‌ر هاته سه‌ر تشته‌كى كه‌سه‌ك نابت به‌رانبه‌ر ڕاوه‌ستت یان خۆ ل سه‌ر نه‌ڕازى بكه‌ت ، وده‌مێ ملیاكه‌تان گـۆتى : چاوا تو چێكرىیه‌كێ وه‌سا ل عه‌ردى دێ دانى خرابكارىیێ تێدا بكه‌ت وخوینێ بڕێژت ؟ مه‌خسه‌دا وان به‌رهنگارىیا ئه‌مرێ خودێ نـه‌بـوو ؛ چونكى ئه‌ڤه نه بابه‌تى وانه ، به‌لكى مه‌خسه‌دا وان ئه‌و بوو مفایێ چێكرنا ڤى ( مـرۆڤـى ) بـزانـن ، وچـونـكـى ئارمانج ژ چێكرن وئافراندنا مرۆڤى هه‌ر ژ ده‌سپێكێ ( جێگرىیا د عه‌ردى دا ) بوو ، خودێ وه‌سا حه‌زكر ڤى چێكرى ب ڕه‌نـگه‌كـێ وه‌سا بده‌ت كو ئه‌و بشێت ب ڤى كارێ خۆ ڕاببت ، ب جـوانتـرین ( ته‌صمیم ) ئه‌و دا ، و ب باشـتـرین ڕه‌نـگ وڕوى ئـه‌و دورستكر ، وهند به‌هره وشیان دانێ كو ئه‌و ب ساناهى بشێت وێ مه‌به‌ستێ ب جه بینت یا خودێ ئه‌و بوو داى .
و ل جهه‌كێ دى قورئان ب مه دده‌ته زانین كو هه‌ر هنگى ، وهێشتا خودێ ئاده‌م نه‌ئافراندى ، وى فه‌رمان ل ملیاكه‌تان كر كو هه‌ر گاڤه‌كا وى ئاده‌م دورستكر دڤێت ئه‌و خۆ بۆ ئاده‌مى بـچـه‌مینن : ( إِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي خَالِقٌ بَشَرًا مِنْ طِينٍ . فَإِذَا سَوَيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ).
ل ڤێرێ ڕه‌نگه پسیاره‌ك بێته‌كرن : ئه‌رێ چاوا ملیاكه‌تان زانى نفشێ مرۆڤان خرابكارىیێ د عه‌ردى دا دێ كه‌ن وخوینێ دێ ڕێژن هه‌ر چه‌ند هێشتا ئه‌و نه‌هاتبوونه ئافـرانـدن ؟ تـه‌فـسـیـرزانێ ناڤدار ( ئبـن كه‌ثیر ) د به‌رسڤا ڤێ پسیارێ دا دبـێـژت : (( هـــه‌ر وان ب زانیـنـه‌كا تایـبـه‌ت ئـه‌ڤ چه‌نده زانىیه ، یان ژى وان ژ تبیعه‌تێ مرۆڤى تێ ئینا ده‌ر كو ئه‌و دێ ڤێ چه‌ندێ كه‌ن ؛ چونكى خودێ ئه‌و پێ ئاگه‌هدار كربوون كو ئه‌و دێ مرۆڤى ژ ئاخه‌كا كزر ئافرینت .. یان ژى وان مرۆڤ ل سه‌ر چێكرىیه‌كێ دى قیاسكر كو به‌رى هنگى ل عه‌ردى بوو وخرابكارى وخوین ڕێتـن كربوو )) .
هۆسا ، ب ڤى ڕه‌نگى و ژ به‌ر ڤێ ئه‌گه‌رێ ، ئیـرادا خودێ هاته سه‌ر كو نفشێ مرۆڤان بێته ئافراندن .
هێڤێنێ ئادەمی
وئـه‌و بـوو خـودێ ب ده‌ستێ خۆ ئاده‌م ئافراند .. ل ده‌سپێكێ له‌شێ وى دورستكر وئه‌و ( ماددێ ) له‌شێ وى ژێ هاتىیه دورستكرن ژ ڤى عه‌ردى هاته وه‌رگرتن یێ ئه‌م ل سه‌ر دژین ، ژ وێ ئاخا ژ گه‌له‌ك جهێن عه‌ردى هاتىیه وه‌رگـرتـن وپـشـتـى هاتىیه كزركرن وهێلان حه‌تا ڕه‌نگى وێ هاتىیه گوهاڕتن ، و د دویڤ ڕا قه‌درگرتن بۆ نفشێ مرۆڤى خودایێ مــه‌زن ب خۆ ب ده‌ستێ خۆ ئاده‌م ل ســه‌ر شكلـێ وى دورستكر ، وده‌مه‌كێ ئه‌و پێ دزانت كانێ چه‌ند بوو وى ئه‌و ب ڤى ڕه‌نگى هێلا ، د حـه‌دیـسـه‌كێ دا یا ( بوخارى وموسلم ) ژ ( ئه‌بوو هـوره‌یـره‌ى ) ڤــه‌گوهاستى هاتىیه : ( خلق الله آدم على صورته ، طوله ستون ذراعا .. ) یه‌عنى : خودێ ئاده‌م ل سه‌ر ڕه‌نگى وى یێ تـمـام دا یێ ئه‌و ل سه‌ر نه‌كو وه‌كى مرۆڤێن دى ل سه‌رى یێ بچویك بوو پاشى پیچ پیچه مه‌زن بوو حه‌تا گـه‌هـشـتـىیه حـه‌جـمـێ خـۆ یـێ دویـمـاهىیێ ، هـه‌ر ژ ڕۆژا ئێكێ ئه‌و تێدا هاتىیه چـێـكرن ئه‌و زه‌لامه‌كێ تـمـام بـوو ، درێـژىیا وى شـێـسـت گه‌ز بـوو ، و د دویـمـاهـىیا حـه‌دیـسـێ دا هاتىیه: ( فكل مـن يدخل الجنة على صورة آدم فلم يزل الخلق ينقص بعد حتى الآن ـ ڤـێـجا هه‌ر كه‌سه‌كێ بچته به‌حه‌شتێ دێ ل سه‌ر ڕه‌نگى ئاده‌مى بت ، ومرۆڤى پیچ پیچه ل كێمىیێ دایه حه‌تا ئه‌ڤرۆ ) ، ژ ڤێ حه‌دیسێ ئاشكه‌را دبت كو مرۆڤ ل ده‌سپێكێ درێژتر بوو ژ ڤێ گاڤێ پاشى ڕۆژ بۆ ڕۆژێ یێ كورت بووى .
پشتى له‌شێ مرۆڤى ژ ته‌قنه‌كا كزر هاتىیه دورستكرن ، ده‌مه‌كێ ب تنێ خودێ پێ دزانت كانێ چه‌ند ڤه‌كێشایه ئه‌و ما د ڤى حالـى دا ، حه‌تا ئیـرادا خودێ هاتىیه سه‌ر ئه‌و ڤێ قویناغێ ده‌رباس بكه‌ت وببته مرۆڤه‌كێ دورست ، ئه‌و بوو وى ده‌ستویرى دا ئه‌ڤ هــه‌ڕىیا كـزر ژ ( ذه‌رراتـێن ) خۆ یـێن ساده بـێـته ڤـه‌گـوهاسـتـن وبــبــتـه ( چێكرییه‌كێ ) تـمـام ودورست ، یێ خودان هه‌ست وشعوور ، وبـیـر وباوه‌ر .
ڤـێ ڤـه‌گـوهاسـتـنا مـه‌زن وده‌ربازبـــوونا ژ قـویـنـاغا هه‌ڕییه‌كا مرى بۆ ئێكه‌مین ( شانا زێندى ) یا نهێنىیا ژینێ تێدا هاتىیه دانان ، چه‌ند ڤه‌كێشا ؟
ـ به‌س خودێ پێ دزانت .
وتـشتێ قورئانێ بۆ مه ڤه‌گێڕاى ب تنێ ئه‌و ئه‌گه‌ره یا ئه‌ڤ ڤه‌گوهاستنه په‌یدا كرى :( وَلَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ . وَالْجَانَّ خَلَقْنَاهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نَارِ السَّمُومِ . وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي خَالِقٌ بَشَرًا مِنْ صَلْصَالٍ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ . فَإِذَا سَوَيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ ) [ الحجر : 26-29 ] .
(وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي ) ئه‌ڤه ( عونصرێ ) دووێ بوو ده‌ورێ خۆ د ئافراندنا ئاده‌مـى دا دیـتـى ، وعـونصره‌كێ گرنگ ژى بوویه ؛ چونكى هه‌ر جاره‌كا ( رووح ) ژ قالبى ده‌ركه‌فت ، قالب دێ زڤڕته قویناغا ( ئاخینىیا ) خۆ !
وئه‌گه‌ر پسیار بێته‌كرن ئه‌و ( رووح ) یا خودێ كرىیه د له‌شێ ئاده‌مى دا وئه‌و پێ كرىیه مرۆڤه‌كێ دورست چ بوو ؟
دێ بـێـژین : ئـه‌هـا ئـه‌ڤـه‌یـه ئـه‌و نـهـێـنـىیا مرۆڤ نـه‌شـیایـه ونه‌شێت بگه‌هتێ د سه‌رهاتىیا ئافراندنێ دا ، وئه‌ڤه‌یه ئه‌و مه‌سه‌لا ( لاوازییا ) مرۆڤى هه‌ر وهه‌ر دایه ناڤ چاڤان وبێزارىیا وى بۆ ئاشكه‌راكرى : رح چیه وچاوا دئێته دان !
مرۆڤ ودانا زانینێ :
پـشـتـى خودایێ مه‌زن رح دایه ئاده‌مى ئاده‌م بوو مرۆڤه‌كێ دورست ، یێ تێگه‌هشتى و ب ده‌ڤ وئه‌زمان وخودان هه‌ست وهزر وبیـر ، ( ترمذى ) ژ ( ئه‌بوو هـوره‌یـره ) ى ڤـه‌دگـوهـێـزت ، دبـێـژت : پـێـغه‌مبه‌رى ـ سلاڤ لـێ بن ـ گـۆت : ( ده‌مێ خودێ ئاده‌م ئافراندى ورح دایێ ، ئاده‌م بێنژى ، ئینا ب تێ گه‌هاندنا خودێ بۆ وى وى گـۆت : سوپاسى بۆ خودێ بت ( الحمد لله ) ، خودایێ وى گـۆتێ : ئـه‌ى ئاده‌م ! خودێ ڕه‌حـمـێ ب تـه بـبـه‌ت ، هــه‌ڕه نــك وان ملیاكه‌تێن هـه یێن ڕوینشتى وبێژێ : سلاڤ ل وه بت ( السلام علیكم ) ، وان گـۆت : سلاڤا خودێ وڕه‌حـمـا وى ل ته ژى بت ( وعلیك السلام ورحمة الله ، پاشى ئاده‌م زڤڕى نك خودایێ خۆ ووى گـۆتێ : ئه‌ڤه دێ سلاڤا ته ویا عه‌یالـێ ته ژى بت .. ).
و د ئایه‌تێن ( 31-33 ) دا ژ سووره‌تا ( البقرة) هاتىیه كو پشتى خودێ ئاده‌م ئافـراندى هنده‌ك تشت ب وى دانه زانینێ یێن كو چێكرىیێن دى نه‌دزانیـن ؛ دا بۆ وى وبۆ وان ژى ئاشكه‌را بـكـه‌ت كـو ئـه‌ڤ چـێـكـرىیێ نوى هـنـد تایبه‌تـمـه‌ندى هه‌نه كو بشێت پێ ب ده‌ورێ خۆ ڕاببت ، قورئان دبێژت : ( وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاء إِنْ كُنتُمْ صَادِقِينَ . قَالُوا سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا إِنَّكَ أَنْتَ الْعَلِيمُ الْحَكِيمُ . قَالَ يَاآدَمُ أَنْبِئْهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ فَلَمَّا أَنْبَأَهُمْ بِأَسْمَائِهِمْ قَالَ أَلَمْ أَقُلْ لَكُمْ إِنِّي أَعْلَمُ غَيْبَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا كُنتُمْ تَكْتُمُونَ ).
كاره‌كێ ب ساناهى نه‌بوو یێ كو ئاده‌م ودوونده‌ها وى بۆ هاتینه هلبژارتن ، كو جێگرىیا د عه‌ردى دایه ، و ژ ڕه‌حـمـا خودێ بوو ب مرۆڤى ده‌مێ وى ئه‌و بۆ ڤى ده‌ورى هلبژارتى كـو ئـه‌و هند شیانێ بده‌تێ حه‌تا ئه‌و بشێت ب ئاخفتنه‌كا زاركرى ناڤان ل سه‌ر تشتان بدانت ، وهنگى بهایێ ڤێ قه‌نجىیا مه‌زن ب دورستى دئێته زانین ده‌مێ ئه‌م ل بیـرا خۆ دئینین كو ئه‌گه‌ر مرۆڤى شیان نه‌با ب ناڤان ناڤلێكرىیان بـنـیاسـت ، كانێ هنگى ئه‌م چه‌ند زه‌حـمـه‌تێ دا بینین حه‌تا ئه‌م د ئێك ودو گه‌هشتباین ؟
هـزر بـكـه‌ن : ئـه‌گـه‌ر مـه ڤـیابا بـه‌حسێ چیایه‌كى بۆ ئێك ودو بكه‌ین وچو چیا ل وێرێ نـه‌بان دا چاوا شـێـیـن د ئـێـك ودو گـه‌هـیـن ؟ وهزر بكه‌ن هنگى ئاسته‌نگ د ڕێكا زانینێ دا چه‌ند دا یا مه‌زن بت ؟ ومرۆڤ د لایێ زانینێ دا چه‌ند دا یێ پاشكه‌فتى بت ؟
خودێ مرۆڤ دا ، وشیان ژى دایێ كو ئه‌و ڕاستىیا تشتان بزانت ، و ب ڤێ شیانا خـودێ دایه مرۆڤى ئه‌و ل درێژىیا دیرۆكا خۆ شیا هند پێشكه‌فتنێن علمى ب ده‌ست خۆ بێخت كو بشێت ب ساناهى ب ده‌ورێ خۆ ڕاببت .. وپێتڤىیه مـرۆڤ ڤـێ ڕاستىیێ ژ بــیـرا خـۆ نه‌به‌ت ؛ دا ژ ڕێكا دورست ده‌رنه‌كه‌ڤت ووه‌سا د خۆ نه‌گه‌هت كو بێى خودێ ئه‌و تشته‌كه .
ژییێ ئاده‌مى وژییێ عه‌یالـێ وى :
د حه‌دیسا ( ئه‌بوو هوره‌یره ) ى دا ئه‌وا ( ترمذى ) ژێ ڤه‌دگوهێزت هاتییه : پێغه‌مبه‌ر ـ سلاڤ لـێ بـن ـ دبێژت : ( ده‌مێ خودێ ئاده‌م ئافراندى پشتا وى ڤه‌مالـى ، ئینا هه‌ر رحا هه‌ر كه‌سه‌كێ ئه‌و دێ ئافرینت ژ دوونده‌ها ئاده‌مى حه‌تا ڕۆژا قیامه‌تێ ژ پشتا وى كه‌فت و ل ناڤ چاڤێن هه‌ر ئێكى ژ وان ڕۆناهىیه‌ك ڤه‌دپه‌شى ، پاشى وى ئه‌و بۆ ئاده‌مى به‌رچاڤ كرن ، ئاده‌مى گـۆت : ئه‌ى خودا ، ئه‌ڤه كینه ؟ وى گـۆت : ئـه‌ڤـه دوونده‌ها تـه‌یه . وئاده‌مى د ناڤ وان دا زه‌لامه‌ك دیت كه‌یف ب ڕۆناهىیا وى هات ، ئینا ئاده‌مى گـۆت : ئـه‌ى خـودا ، ئـه‌ڤـه كـییـه ؟ خـودێ گـۆتـێ : ئه‌ڤه زه‌لامه‌كه ژ ئوممه‌تێن دویماهىیێ یه ژ دوونـده‌هـا ته دبێژنێ داوود ، ئاده‌مـى گـۆت : ئـه‌ى خـودا ، ته چه‌ند عه‌مر دایێ ؟ گـۆت : شێست سال ، ئاده‌مى گـۆت : ئه‌ى خودا ، چل سالان ژ عه‌مرێ من ژى بدێ .. ڤێجا ده‌مێ ئاده‌م كه‌فتىیه به‌ر مرنێ وملیاكه‌تێ مرنێ هاتىیه نك ، ئاده‌مى گۆتێ : ما هێشتـا چل سال ژ عه‌مرێ من نه‌ماینه ؟ وى گـۆت : ما ته ئه‌و نه‌داینه كوڕێ خۆ داوودى ؟ گـۆت : ڤێجا ئاده‌مى ژ بیـركر له‌و دوونده‌ها وى ژى ژ بیـركر ، وئاده‌م خه‌له‌ت بوو له‌و دوونده‌ها وى ژى خه‌له‌ت بوو ) .
و د ریـوایـه‌تـه‌كا دى دا هاتىیه : ( ده‌مێ ملیاكه‌تێ مرنێ هاتىیه نك ئاده‌مى ئاده‌مـى گـۆتێ : ته له‌زا كرى ، هزار سال بۆ من یێن هاتینه دان ، وى گـۆت : به‌لـێ ، به‌س ته شێست سال [ و د ریوایه‌تا بۆرى دا : چل سال ] یێن داینه كوڕێ خۆ داوودى .. ).
ژ ڤێ حه‌دیسێ دئێته زانین كو ئاده‌م نه‌هــ سه‌د وشێست سالان مابوو ساخ؛ چـونـكى وى چل سال ژ ژىیێ خۆ دابوونه داوودى ـ سلاڤ لـێ بن ـ ، هه‌ر وه‌سا ژ حه‌دیسێ دئێته زانین كو ئاده‌مى حسێب دزانى وسال دهژمارتن ، وكو عه‌مرێ هه‌ر مـرۆڤه‌كى یێ هاتىیه نڤیسین هێشتا ژ ڕۆژا ئاده‌م هاتىیه ئافراندن ، وئه‌گه‌ر ئاده‌مى ژ بیـر نه‌كربا وخه‌له‌ت نه‌ببا هه‌ر مرۆڤه‌ك دا عه‌مرێ خۆ زانت .
ئاهه‌نگا قه‌درگرتنا مه‌زن :
خـودایێ مـه‌زن بابـێ مـرۆڤان ئاده‌م د جـوانـتـرین ڕه‌نـگ وڕوى دا ئافـرانـد ، و د سه‌ر هندێ ژى ڕا وى هـنـده‌ك تایبه‌تـمـه‌ندىیێن وه‌سا دانـێ كـو نه‌دابنه كه‌سێ دى ژبلى وى ، ئه‌ڤه ژ بـه‌ر هندێ دا ئه‌و بشێت ب دورستى ب ده‌ورێ خۆ ڕاببت كو جێگرىیا د عه‌ردى دایه .
ودا كـو خـودێ پـتـر قـه‌درگـرتـنـا خۆ بۆ ڤى مرۆڤى نیشا چێكرىیان بده‌ت وى د ناڤ ملیاكه‌تان دا كره ده‌نگ كو ده‌مێ رح دئێته ئاده‌مى وئه‌و دبته مرۆڤه‌كێ دورسـت دڤـێـت ئـه‌و هـه‌مـى خـۆ بـۆ ئاده‌مـى بـچـه‌مینن ، وقه‌درگـرتـن بۆ ئاده‌مـى و ب جهئینان بۆ فه‌رمانا خودێ دڤێت ئه‌و بۆ ئاده‌مى بچنه سوجوودێ :
( وَإِذْ قُلْنَا لِلْمَلَائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِيسَ أَبَى وَاسْتَكْبَرَ وَكَـانَ مِـنْ الْكَافِرِينَ).[ البقرة : 34 ] .
وئاشكه‌رایه كو ئه‌ڤ سوجووده بۆ قه‌درگرتنا ئاده‌مى بوو ، ودا ملیاكه‌ت بزانن كو ڤـى مـرۆڤى بهایێ خۆ یێ مه‌زن ل نك خودێ هه‌یه ، نه كو بۆ په‌رستـن وعیباده‌تى بوو ، ویا زانایه كو سوجده‌برنا بۆ قه‌درگرتنێ تشته‌كێ ڕه‌وا بوو به‌رى ئیسلامێ ، وده‌مێ ئیسلام هاتى ئه‌ڤ چه‌نده حه‌رام كر وگـۆت : چێ نابت كه‌س خۆ بۆ كه‌سێ بچه‌مینت ئه‌گه‌ر خۆ بۆ قه‌درگرتنێ ژى بت .
بهایه‌كێ مه‌زن بوو خودێ دایه مرۆڤى ده‌مێ ب ده‌ستێ خۆ ئه‌و ئافراندى ، وده‌مـێ سـررا خـۆ كرىیه تـێـدا وپف كرىیێ حه‌تا بوویه چێكرىیه‌كێ خودان رح ، وده‌مێ ملیاكه‌تێن خۆ هه‌مى بۆ چه‌ماندین .. ئه‌رێ ئه‌و چ بوویه مرۆڤ هنده بلندكرى وگه‌هاندىیه ڤێ پێكا ب قه‌در .. مرۆڤ ، ئه‌وێ ژ مسته‌كا ئاخێ هاتىیه چێكرن ؟
مرۆڤ چێكرىیه‌كه بهایێ خۆ نه ژ هێز وشیانا خۆ وه‌ردگرت ، ئه‌گه‌ر مه‌سه‌له هـێـز وشیان بت د ڤێ گه‌ردوونێ دا گه‌له‌ك چێكرى هه‌نه هێزا وان ژ یا مرۆڤى پتـره ، بهایێ مرۆڤى ژ هـنـدێ دئێت ده‌مـێ ئه‌و خۆ ب وه‌ریسێ خودێ ڤه دگرت ، وهێزێ ژ وى وه‌ردگرت ، ئه‌و خودایێ عه‌قله‌كێ مه‌زن كرىیه د سه‌رێ وى دا وهه‌ر تشته‌كێ ل عه‌رد وعه‌سمانى بۆ وى ( موسه‌خخه‌ر ) كرى وئێخستىیه بن ده‌ستێ وى .
ســررا قـه‌درگرتنا مرۆڤى ژ ڤـێ رووحێ بوویه ئه‌وا خودێ كرىیه د له‌شێ وى دا ، ئه‌گه‌ر نه پا بۆچى ده‌مێ ئاده‌م په‌یكه‌ره‌كێ بێ رح خودێ فه‌رمان ل ملیاكه‌تان نه‌دكر كو بۆ وى بچنه سوجوودێ ؟
( فَإِذَا سَوَيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِنْ رُوحِي فَقَعُوا لَهُ سَاجِدِينَ ). [ الحجر : 29 ] .
وملیاكه‌تان هه‌مىیان فه‌رمان ب جه ئینا وخۆ بۆ ئاده‌مى چه‌ماند ، وعه‌ده‌تێ ملیاكه‌تانه ده‌مێ خودێ فه‌رمانه‌كێ لـێ دكه‌ت یا وان ب جهئینانه ، وسوجده‌برنا وان بـۆ ئاده‌مـى بۆ وان ب خـۆ ژى بـلـنـدى بـوو ؛ چونكى ب كارئینانا فه‌رمانا خودێ بوو ، وعه‌بد هنگى ب قه‌در دكه‌ڤت ده‌مێ فه‌رمانا خودانێ خۆ ب جهــ دئینت .
په‌یدابوونا شه‌یطانییێ :
ڕۆژا خودێ دنیا داى حه‌زكرنا وى ل سه‌ر هندێ هاتىیه ڕۆژ ب ڕۆناهىیا خۆ ڤه هه‌بت ، وشه‌ڤ ب تارىیا خۆ ڤه د دویڤ دا بێت ، وئه‌گه‌ر تارىیا شه‌ڤێ نه‌با مرۆڤى بهایێ ڕۆناهىیا ڕۆژێ ب دورستى نه‌دزانى .. د گه‌ل خۆشىیێ نه‌خۆشى ژى دا ؛ دا مرۆڤ تاما خۆشىیێ بـزانـت ، وڕۆژا وى ئاده‌م ژى ئافـرانـدى وده‌ورێ جـێـگرىیا د عه‌ردى دا دایێ ـ ژ به‌ر حكمه‌ته‌كا ئه‌و پێ دزانت ـ وى ( كه‌سه‌كێ خرابكار ) ژى دا ؛ دا ڤى دیمه‌نێ زه‌لال شێلى بكه‌ت ، وبه‌رگه‌ڕیانێ بكه‌ت خرابىیێ تێكه‌لـى ڤێ باشىیێ بكه‌ت ، ودوژمناتىیا ئاده‌مى ودوونده‌ها وى بۆ خۆ بكه‌ته كارێ سه‌ره‌كى .
ئـه‌ڤ كـه‌سـێ خـرابكار ئه‌وه یێ ب ناڤێ ( شه‌یطان ) یان ئبلیس هاتىیه نیاسین ، و د ده‌ر حه‌قا شه‌یطانى وهێڤێنێ وى دا چه‌ند گـۆتنه‌ك هه‌نه ، یا ژ هه‌مىیان دورستـتـر ئه‌وه : هێڤێنێ شه‌یطانى ژ نفشێ ( ئه‌جنانه ) ، وئه‌جنه ـ وه‌كى مرۆڤان ـ ئێك ژ وان چێكرىیانه یێن خودێ بـۆ حكـمـه‌تـه‌كا ئه‌و پێ دزانت ئافراندین ، وئه‌جنه ـ وه‌كى ب ڕه‌نگه‌كێ ئاشكه‌را د قورئانێ وحه‌دیسان دا هاتى ـ ژ گوڕییا ئاگرى یێن هاتینه ئافراندن ، وئافراندنا وان به‌رى یا مرۆڤان بوو ؛ چونكى ده‌مێ ئاده‌م هاتىیه ئافراندن ئبلیس هه‌بوو ، وپسیاره‌ك هه‌یه ل ڤێرێ دئێته‌كرن :
ئـه‌رێ ماده‌م ئـبـلـیس نـه ژ ملیاكـه‌تان بوو ، پا بۆچى ئه‌و كه‌فته بن وى ئه‌مرێ خودێ ل ملیاكه‌تان كرى كو بۆ ئاده‌مى بچنه سوجوودێ ؟
بۆ به‌رسڤ دێ بێژین : یا زانایه كو عه‌رد به‌رى ئاده‌مى ب زه‌مانه‌كێ درێژ هاتبوو چێكرن ، وبه‌رى ئاده‌م بێته چێكرن هنده‌ك چێكرىیێن دى ل سه‌ر عه‌ردى دژیان ، وئـه‌جـنـه چـێـكرىیه‌ك ژ وان چێكرىیان بــوون ، د هنده‌ك ریوایه‌تان دا ژ ( ئبـن عه‌بباسى ) دئێته ڤه‌گوهاستـن ، دبێژت : ده‌مێ ئه‌جنان خرابى د عه‌ردى دا كرین وخوین ڕێتى خـودێ ملیاكه‌ت ڤێڕا به‌ردان وئه‌و ژ عه‌ردى ده‌رێخستـن وبه‌رێ وان دانه جزیرێن به‌حران .
وشـه‌یطان ئـه‌وێ بـه‌رى هنگى دگـۆتنێ : ( عه‌زازیل ) ئێك ژ وان بوو ، وچـونـكـى ئـه‌و ژ عیباده‌تكه‌رێن وان بوو ملیاكه‌تان ئه‌و د گه‌ل خۆ بره عه‌سـمانى و د ناڤ خۆ دا هێلا ، وهـنـدى وى عـیـبـاده‌ت دكر ئه‌و بوو مه‌زنێ هنده‌ك ملیاكه‌تان و ژ به‌ر هندێ گـۆتـنـێ : (طاووس المَلَك ) یه‌عنى مه‌زنێ ملیاكه‌تان ، وچـونـكـى ئـه‌و د گـه‌ل ملیاكه‌تان بـوو ئـه‌و ژ وان هاتـه هـژمارتـن وده‌مێ خودێ فــه‌رمان دایـى كـو مـلـیـاكـه‌ت بۆ ئاده‌مى بـچـنـه سوجوودێ فه‌رمانێ ژ وى ژى گرت ، به‌لـێ ئه‌و ل به‌ر نه‌هات وهێجه‌تا وى ئه‌ڤه بوو وى گـۆت : ئه‌ز ژ ئاده‌مى چێتـرم ؛ چونكى ئه‌ز ژ ئاگرى یێ هاتیمه ئافراندن وئه‌و ژ ئاخێ .. وئه‌و ب خۆ وى دره‌و دكـر ، مـه‌سـه‌لـه نـه چـێـتـرى بوو ، مه‌سه‌له حه‌سویدى بوو ، وى حه‌سویدى ب ئاده‌مـى بر ، ودلـێ وى نه‌گرت چێكرىیه‌كى ببینت خودێ هنده قـه‌درى وبـهـایى بده‌تێ ، له‌و شه‌یطان دئێته هژمارتن ئێكه‌میـن كه‌س حه‌سویدى ب خه‌لكى برى .
وچونكى ئه‌جنه ژى وه‌كى مرۆڤان وه‌سا یێن هاتینه ئافراندن كو بشێن باشىیێ ژى بكه‌ن وخرابىیێ ژى ، یه‌عنى : خودێ ئختیار یا دایه وان كو گوهدارىیا خــودێ بكه‌ن یان بێ ئه‌مرىیا وى بكه‌ن ، عه‌زازیلى مه‌جال هه‌بوو فه‌رمانا خودێ ب جهــ نه‌ئینت وبۆ ئاده‌مى نه‌چته سوجوودێ ، نه وه‌كى ملیاكه‌تان ئه‌وێن ئه‌ڤ مه‌جاله نه‌هه‌ى ، وچـونـكـى وى گـوهـدارىیا خـودێ نـه‌كـر پـه‌یڤا شه‌یطان ل سه‌ر هاته دانان ، ئه‌وا د زمانێ عه‌ره‌بان دا بـۆ وى كـه‌سى دئێته گـۆتـن یێ حه‌قىیێ ونه‌حه‌قىیێ تێكه‌لـى ئێك بكه‌ت ، وڕاستىیێ ل به‌ر خه‌لكى به‌رزه كه‌ت .
دوژمنییا به‌رده‌وام .. وهه‌ڤڕكییا كرێت :
ل ڤێرێ .. پشتى ئبلیسى فه‌رمانا خودێ ب جهــ نه‌ئیناى ، وخۆ ژ هندێ مه‌زنتـر دیتى كو بۆ ئاده‌مى بچته سوجوودێ ، فه‌رمانا خودێ هاته سه‌ر كو ئه‌و ژ ڕه‌حـمـا خودێ بێ بار ببت :( قـالَ يَاإِبْلِيسُ مَا مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِيَدَيَّ أَاسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنتَ مِنْ الْعَالِينَ . قَالَ أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نَارٍ وَخَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ . قَالَ فَاخْرُجْ مِنْهَا فَإِنَّكَ رَجِيمٌ . وَإِنَّ عَلَيْكَ لَعْنَتِي إِلَى يَوْمِ الدِّينِ ـ خودێ گـۆته ئبلیسى : ئه‌و چبوو نه‌هێلاى تو بۆ وى بچیه سـوجـوودێ یێ مـن قه‌درێ وى گرتى و ب هه‌ردو ده‌ستێن خۆ ئافـرانـدى ؟ یان تـو ژ وان بـووى یێن خــۆ ژ خودایێ خۆ مه‌زنتـر دبینن ؟ ئبلیسى ژ نه‌ڕازیبوون ڤه ل سه‌ر ئه‌مرێ خودێ گـۆت : ئه‌ز بۆ وى نه‌چوومه سـوجـدێ ؛ چـونـكـى ئـه‌ز ژ وى چـێـتـرم ، تـه ئه‌زێ ژ ئاگرى ئافراندیم ، وئه‌و ژ ته‌قنێ ( وئاگر ژ ته‌قنێ چێتـره ) . خـودێ گـۆته وى : پا دێ تو ژ به‌حه‌شتێ ده‌ركه‌ڤه هندى تویى ب گـۆتنێ تو یێ دویـركـرىیى ، وتـو یێ لـه‌عنه‌تىیى ، وده‌رێخستنا من بۆ ته دێ یا هه‌ر وهه‌ر بت ( [ ص : 75-78 ] .
گاڤا ئبلیسى دیتى ئه‌ڤ موصیبه‌تا مه‌زن سه‌را ئاده‌مى هاته سه‌رى طبیعەتێ خۆ یێ شه‌یطانى ئاشكه‌را كر ، ئـه‌و حـه‌سـویدىیا به‌رى هنگى د ده‌ر حه‌قا ئاده‌مى دا د دلـێ وى دا هه‌ى بۆ كه‌ربه‌كا وه‌سا ئنیه‌تا تـۆلـڤـه‌كرنێ ل نك په‌یدا كر ، ئه‌و ئنیه‌تا به‌رێ وى دایه دوژمناتىیه‌كا مه‌زن :( قَالَ رَبِّ فَأَنظِرْنِي إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ . قَالَ فَإِنَّكَ مِنْ الْمُنظَرِينَ . إِلَى يَوْمِ الْوَقْتِ الْمَعْلُومِ . قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ . إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمْ الْمُخْلَصِينَ ـ ئـبلیسى گــۆت : خودایێ من پا دێ تو مرنا من پاش بێخه ، وحه‌تا خه‌لك ژ گـۆڕێن خۆ ده‌ردكه‌ڤن تو من بهێله . خودێ گـۆته وى : هندى تویى تو ژ وانى یێن حه‌تا ڕۆژا ده‌مێ ده‌سنیشانكرى دئێنه هێلان ، ڕۆژا پفكرنا ئێكێ ده‌مێ خه‌لك هه‌مى دمرن . ئبلیسى گـۆت : ڤێجا سویند ب زالبوون ومه‌زنىیا ته ـ ئه‌ى خودا ـ ئه‌ز دوونده‌ها ئاده‌مى هه‌مىیان دێ د سه‌ر دا به‌م ، ئه‌و تێ نه‌بت یێ تـه بـۆ عـیـبـاده‌تێ خۆ هلبژارتى ، وته ژ سه‌رداچوونا من پاڕاستى ، وته چو ده‌سهه‌لات ل سه‌ر وان نه‌دایه من ( [ ص : 79-83 ] .
گاڤا وى زانى ئاده‌م ئه‌گه‌را ڤێ دویماهىیا خرابه یا ئه‌و دێ گه‌هتێ ، وى نه‌ڤیا بێ تـۆلـڤـه‌كرن خۆ ته‌سلیمى ڤێ دویماهىیێ بكه‌ت ، ئێكه‌مین جار وى ژ خودێ خواست ده‌لیڤه‌یه‌كا وه‌سا بده‌تێ كو ده‌مێ هه‌ڤڕكى ودوژمناتىیا وى د گه‌ل ئاده‌مى ودوونده‌ها وى درێژتر لـێ بت ، دا مه‌جالـێ تـۆلـڤـه‌كرنێ بۆ وى به‌رفره‌هتـر لـێ بێت ، و ژ به‌ر حكمه‌ته‌كا خودێ پێ دزانت قه‌ده‌را وى ل سه‌ر هندێ ب جه هات كو ئه‌و داخوازا ئبلیسى بۆ وى ب جهــ بینت ، و ل ڤێرێ ئبلیسى ب ڕوى قائیمى ڤه ڕاگه‌هاند كو یا ژێ بێت د ده‌ر حه‌قا د سه‌ر دا برنا ئاده‌مى ودوونده‌ها وى دا ئه‌و دێ كه‌ت .
ئـه‌ڤـه ئـێـكه‌میـن شـه‌ڕ بـوو دژى نفشێ مرۆڤى هاتىیه ڕاگه‌هاندن ژ لایێ ئبلیسى ڤه ، و د ڤێ ڕاگه‌هاندنا خۆ دا ـ وه‌كى قورئان بۆ مه ڤه‌دگێڕت ـ ئبلیسى چه‌ند مـه‌سـه‌لـه‌ك به‌ر چاڤ كرن یا د جهێ خۆ دایه ئـه‌م مـرۆڤ پـێ دئاگه‌هدار بـیـن ؛ دا د هه‌ڤڕكىیا خۆ دا د گه‌ل وى ئه‌م لـێ دهشیار بیـن :
ل سه‌رى ئبلیسى ڕاگه‌هاند كو مه‌یدانا شه‌ڕى دێ عه‌رد بت : ( قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي لأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الأَرْضِ وَلأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ) [ الحجر : 39 ] ، مه‌عنا : مه‌یدانا شه‌ڕى دێ ل عه‌ردى بت .. ویا ئاشكه‌رایه كو ئبلیسى دزانى كو خودێ گـۆتبوو ملیاكه‌تان : ئه‌ز دێ خه‌لیفه‌یه‌كى ل عه‌ردى دانم ، له‌و وى دزانى كو هه‌ڤڕكى دێ ئه‌و بت یا ل عه‌ردى په‌یدا دبت .
هــه‌ر وه‌سـا وى ئـیـشـاره‌ت دا وى چــه‌كــى ژى یـێ كــو ئه‌و د ڤى شه‌ڕى دا ب كارئینت ، ده‌مێ گـۆتى : ( لأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الأَرْضِ .. وَلأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ )گــۆت : ئه‌ز دێ ئێكا هند كه‌م خرابى ل به‌ر وان ببته باشى ، تشتێ كرێت ل به‌ر وان جوان بـبـت ، و د سـه‌ر هـنـدێ ژى ڕا ئـه‌ز دێ وه ل وان كه‌م كو ئه‌و ب ڤێ خه‌ملانـدنا ژ دره‌و بێنه خاپاندن حه‌تا ئه‌و هزر بكه‌ن ئه‌و خرابىیا ئه‌و دكه‌ن باشىیه ، ژ بــه‌ر ڤێ ئێكێ تو به‌رێ خۆ بدێ هه‌ر كه‌سه‌كێ دلـێ دبه‌ته خرابىیه‌كێ ئه‌و خرابى د چاڤێن وى دا دئـێـتـه خه‌ملاندن ، و ل به‌ر وى دئێته شرینكرن .. ئه‌ڤه چه‌كێ شه‌یطانىیه باش بزانن !
ویا غه‌ریب ئه‌وه هه‌ر ژ ڕۆژا ئێكێ یا شه‌یطانى شه‌ڕ تێدا ڕاگه‌هاندى وى باش زانى كو د ناڤ مرۆڤان دا توخـمـه‌كێ پاڕاستى ژ وى وخه‌ملاندن وخاپاندنا وى دێ هـه‌بــت ، له‌و هه‌ر ژ ده‌سپێكى وى ( ئـعـتـراف ) كر ڕه‌نگه‌كێ مرۆڤان دێ هه‌بت ب چو ڕێكا ئه‌و نه‌شێته وان :( وَلَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ . إِلا عِبَادَكَ مِنْهُمْ الْمُخْلَصِينَ ) [ الحجر : 39-40 ] گـۆت : ئه‌ز دێ شێم هه‌مى مرۆڤان د سه‌ر دا به‌م ب تنێ ئه‌و عه‌بدێن ته نه‌بن یێن ته بۆ عه‌بدینىیا خۆ هلبژارتین و ( ئیخلاص ) ب ڕزقێ وان كرى . ئه‌وان ئه‌ز نه‌شێمێ .
خـودێ ب خـۆ ژى ئـه‌ڤ ڕاستىیه بنه‌جهـــ كر كو ده‌سهه‌لاتا شه‌یطانى ب تنێ دێ ل سه‌ر وان بت یێن به‌ندكێ خۆ د گه‌ل خودێ دقه‌تینن وخۆ ژ كاروانێ عه‌بدینىیا خودێ ڤه‌ده‌ر دكه‌ن ، ئه‌و دێ بنه دیل د ده‌ستێن شه‌یطانى دا ، خودێ گـۆت : ( إِنَّ عِبَادِي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطَانٌ إِلَّا مَنْ اتَّبَعَكَ مِنْ الْغَاوِينَ ) [ الحجر : 43 ] .
ئافراندنا حه‌ووایێ :
ده‌مێ فه‌رمانا خودێ هاتىیه سه‌ر كو ئاده‌م بۆ ده‌مه‌كى ل به‌حه‌شتێ بێته دانان ، خودێ ئـه‌مـر لـێ كر وگـۆتێ : ( ياآدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ .. ) وئه‌ڤه ئێكه‌مین ئیشاره‌ته د قورئانێ دا هاتى هندێ دگه‌هینت كو ئاده‌م ـ ده‌مێ بۆ به‌حه‌شتێ هاتىیه ڤه‌خواندن ـ یێ ب تنێ نه‌بوو به‌لكى چێكرىیه‌كا دى ژى یا كو د گه‌ل وى بوویه جـۆت د گـه‌ل دابوو ، قورئان بۆ مه ناڤه‌گێڕت كانێ ئه‌ڤ چێكرىیا د گـه‌ل ئاده‌مـى بـوویـه جـۆت چاوا هاتىیه ئافراندن ، ئه‌و ئیشاره‌ت تێ نه‌بت یا د ده‌سپێكا سووره‌تا ( النساء ) دا هاتى ، ده‌مێ خودایێ مه‌زن دبێژت :( يَاأَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَثِيرًا وَنِسَاءً) [ النساء : 1 ] .
ئـه‌ڤ ئایـه‌تـه ب ڕه‌نگه‌كـێ گومان تێدا نه ئاشكه‌را دكه‌ت كو خودێ كتا ئاده‌مى ـ حـه‌ووا ـ ژ ئاده‌مـى ب خـۆ ئافـرانـدىیـه ، ومـه‌سه‌لا ئافراندنا حه‌ووایێ ژ ئاده‌مى ب خۆ ئه‌گه‌ر ل به‌ر هنده‌كان تشته‌كێ غه‌ریب بت ، د مه‌جالـێ علمى دا تشته‌كێ گه‌له‌كێ عادىیه ؛ چونكى خۆ بچویكێن مه ئه‌ڤرۆ ل مه‌درسان دخوینن كو هنده‌ك چێكرى ل دۆر وره‌خێن مه هه‌نه زێده‌هىیا وان ب ڕێكا ( ئنقسامێ ) یه ، بۆ نـمـوونه : ئه‌میبا ، وهنده‌ك میكرۆبێن ئێشان ژى ، گاڤا ژڤانێ زێده‌هىیا وان دئێت ئـێـك ژ وان دوه‌رمـت وپشكه‌ك ژێ ڤه‌دبت وچێكرىیه‌كا سه‌ربـخـۆ ژێ پـه‌یدا دبـت .. مه‌عنا : د ناڤ چێكرىیێن خودێ دا تشته‌كێ غه‌ریب نینه جۆت ژ كتێ په‌یدا ببت .
وپسیار ل ڤێرێ ئه‌ڤه‌یه : ئه‌رێ كه‌نگى وچاوا حه‌ووا ژ ئاده‌مى دورست بوو ؟
ژ ( ئبـن عه‌بباسى ) دئێته ڤه‌گوهاستـن ، كو ده‌مێ ئاده‌م ل به‌حه‌شتێ هاتىیه دانان ئــه‌و ب تــنـێ لـێ دهات ودچوو وصه‌برا وى نه‌دهات ، ده‌مه‌كى ئه‌و نڤست وپشتى ژ خــه‌و ڕابــووى وى ژنـكـه‌ك دیت ل به‌ر سه‌رێ وى یا ڕوینشتى بوو ، خودێ ئه‌و ژ په‌ڕاسىیا وى یا چه‌پـێ ئافراند بوو ، ئاده‌مى گـۆتێ : تو كىیى ؟ وێ گـۆت : ئــه‌ز ژنكم . ئاده‌مى گـۆتێ : بۆ چ تو هاتىیه ئافراندن ؟ وێ گـۆت : دا صه‌برا ته ب من بــێـت ، ژ ڤێ گـۆتنا صه‌حابى ئاشكه‌را دبت كو پشتى ئاده‌م چوویه به‌حه‌شتێ حه‌ووا ل وێرێ یا ژ په‌ڕاسىیا وى هاتىیه ئافراندن .
وژبلى هندێ كو كانێ حه‌ووا به‌رى یان پشتى چوونا ئاده‌مى بۆ به‌حه‌شتێ هاتىیه ئافـرانـدن (چونکی دبت ژ ئایەتا بوری ئاشکەرا ببت حەووا بەری چونا ئادەمی بو بەحەشتێ هاتبوو ئافراندن ، ئەگەر نە خودێ نە دگوتە ئادەمی تو و ژنا خو ل بەحەشتێ ئاکنجی ببن ) د حـه‌دیـسـه‌كـا دورسـت دا هاتـىیه : پێغه‌مبه‌ر ـ سلاڤ لـێ بن ـ دبێژت : ( استوصوا بالنساء ، فإن المرأة خلقت من ضلع ، وإن أعوج شيء في الضلع أعلاه إن ذهبت تقيمه كسرته ، وإن تركته لـم يـزل أعـوج ، استوصـوا بالنساء خيرا ـ هـوین ب شـیـره‌تا مـن د ده‌ر حـه‌قـا ژنـكـان دا بـكـه‌ن ، چـونـكـى هـنـدى ژنـــه ژ پـه‌ڕاسـىیـه‌كـا خوار یا هاتىیه ئافـرانـدن ، وجـهـێ ژ هـه‌مـىیان خـوارتــر د په‌ڕاسىیێ دا سه‌ره ئه‌گه‌ر تو بێیێ دا ڕاست بـكـه‌ى دێ شكێنى ، وئه‌گه‌ر تو بهێلى دێ مینت خوار ، ڤێجا هوین قه‌نجىیێ د گه‌ل ژنێ ب كاربینن ) (بوخاری و موسلم ڤێ حەدیسێ ژ ئەبو هورەیرەی ڤەدگوهێزن) .
ژ ڤــێ حــه‌دیــسـێ وگۆتنا ( ئبـن عه‌بباسى ) یا بۆرى ئاشكه‌را دبت كو حه‌ووا ژ په‌ڕاسىیا ئاده‌مى یا چه‌پێ هاتبوو ئافراندن ، و د ڤێ ده‌لیڤه‌یێ دا هنده‌ك ئه‌دیبان گـۆتىیه : خودێ حه‌ووا ژ هه‌ستىیێ سه‌رێ ئاده‌مى نه‌ئافراند دا ئه‌و خۆ ل سه‌ر سه‌رێ وى مه‌زن نـه‌كه‌ت ، و ژ هه‌ستىیێ پێى ژى نه‌ئافراند دا ئه‌و خۆ ل سه‌ر سه‌رێ وێ مه‌زن نه‌كه‌ت ، به‌لكى ژ وێ په‌ڕاستىیێ ئافراندن یا دلـێ وى ڤه‌دگرت دا ئه‌و هه‌مى گاڤان یا نێزیكى دلـێ وى بت !
وبــه‌رى ئـه‌م خـۆ ڤـه‌گـوهـێـزیـنـه خالـه‌كا دى سێ مـه‌ســه‌لـه هه‌نه پێتڤىیه ئه‌م ب ڕه‌نگه‌كێ گڤاشتى ڕۆناهىیه‌كێ به‌رده‌ینه سه‌ر :
⚪یا ئێكێ : د مـه‌سـه‌لا ئافراندنا ژنێ دا ـ وه‌كى قورئان وحه‌دیس بۆ مه ڤه‌دگوهێزن ـ ڕاستىیه‌ك هه‌یه ئه‌گه‌ر مرۆڤى هه‌ر ده‌م ل به‌ر چاڤێن خۆ دانابا چو جاران نـه‌دبـوو خـودانـێ وان بۆچوونێن خه‌له‌ت و ( ته‌صه‌ووراتێن ) لـه‌وچـه یێن كـو وى ل هنده‌ك ده‌مێن دیرۆكا خـۆ ڕاگه‌هاندین ، وه‌كى كو وى هزركرى ژن سه‌ره‌كانىیا خرابىیێ وهێڤێنێ پیساتىیێ یه ، یان ده‌مێ هنده‌ك جاران كـۆنگر به‌ستیـن دا كو دان وسـتانـدنــێ ل ســه‌ر عـه‌سلـێ ژنێ بكه‌ن كانێ ئه‌و ژى مرۆڤه وحه‌ق هه‌یه بچته د مه‌له‌كـۆتا خودێ دا ، یان ژى ئه‌و چێكرىیه‌كا بێ خێره خودێ بۆ زه‌لامى دایه دا ئه‌و وجا خۆ پێ بقه‌تینت ؟!
مـرۆڤـیـنـى ـ ل ده‌مـه‌كـى ـ د به‌رێخۆدانا خۆ دا بۆ ژنێ هند نزم بوو حه‌تا هه‌مى تایبه‌تـمـه‌ندىیێن مرۆڤینىیێ ژێ ستاندین وئه‌گه‌ر ژ به‌ر هندێ نه‌با كو بێى وێ زێده‌هى چێ نه‌دبوو دویر نینه هه‌ما حوكم ب نه‌مانا ئێكجار ل سه‌ر دابا .. پاشى سال وزه‌مان زڤڕین وڕۆژه‌ك ب سه‌ر مرۆڤینىیێ دا هات دلـێ خۆ بره دورسـتـكـرنا ڤــێ خـه‌له‌تىیێ ئینا ڕابوو زێـده ب ناڤ لایێ دى دا چوو حه‌تا ژن ب ڕه‌نگه‌كێ وه‌سا بێ سه‌ركرى كـو ئه‌و ژ سه‌ر هزرا خۆ ببه‌ت كو ئه‌و وزه‌لام پێكڤه نفشێ مرۆڤى دورست دكه‌ن .
د ناڤبه‌را ڤان هه‌ردو به‌رێخۆدانێن كه‌چ دا ئیسلام به‌رێخۆدانا خۆ یا ناڤنجى به‌رچاڤ دكـه‌ت كو هندى ژنه د مرۆڤینىیێ دا هه‌ڤپشكا زه‌لامىیه و د هێڤێنى دا هه‌ر ژ وىیه ، له‌و د ( حقووق وواجباتان ) ژى دا هه‌ڤالا وىیه .
⚪ڕاستىیا دووێ : هــه‌ر چـه‌نـده زه‌لام وژن د هـێـڤـێن وخـوڕستىیا خۆ دا ئێكن و د بێ فه‌رق وجوداهینه ، به‌لـێ دڤێت ژبیـر نه‌كه‌ین كو د ئاماده‌بوون وكارى دا هــنـده‌ك جوداهى د ناڤبه‌رێ دا هه‌نه ، وهه‌بوونا ڤان جوداهىیان بۆ هندێیه دا ژین ب ڕه‌نگه‌كێ دورست ب ڕێڤه بچت ، بۆ نـمـوونه : مه‌قه‌سێ دو ده‌ڤ هه‌نه ، هه‌ردو وه‌كى ئێكن ودژێك جودانه ژى ، وحه‌تا هه‌ردو نه‌گه‌هنه ئێك نابنه مه‌قه‌س ونه‌شێن كارێ بڕینێ بكه‌ن .
ئه‌ڤ حه‌دیسا بۆرى ده‌مێ بۆ مه ئاشكه‌را دكه‌ت كو ژن ژ په‌ڕاسىیه‌كا خوار چێبوویه نه‌ڤێت مه وه تێ بگه‌هینت كو ئه‌و چێكرىیه‌كا هۆڤه و ب چو ڕێكان نائێته سه‌ر ڕێ .. نه ! به‌لكى دڤێت بێژته مه زه‌لامان : ژینا خۆ د گه‌ل ژنێ ل سه‌ر خه‌ونان ئاڤا نـه‌كـه‌ن ، وبـزانـن كـو ژنـێ كـه‌سـیـنـىیه‌كا جودا وسه‌ربـخـۆ هه‌یه ، ودبت ئه‌و د هنده‌ك تشتان دا ل دویڤ وان قیاسان نه‌بت یێن هوین ددانن ، ڤێجا نه وه بت هوین هزر بكه‌ن ئه‌ڤ چـه‌نـده دێ بـتـه ئاسـتـه‌نگ د ڕێكا هه‌وه وخۆشى پێ بــرنـێ دا ، وهوین لـێ نه‌گه‌ڕن ژنێ ل دویڤ وان قیاسان فه‌صال بكه‌ن یێن هوین د خه‌ونێن خۆ دا ددانن .
⚪مه‌سه‌لا سىیێ : ئه‌م دزانیـن كو خودێ دشیا د گه‌ل ئاده‌مى حه‌ووایێ ژى جودا چــێ بـكـه‌ن ، بـه‌لـێ هه‌ر وه‌كى خودێ ب ڤێ ئافراندنێ دڤیا ئاده‌مى ودوونده‌ها وى ل هندێ ئاگه‌هدار بكه‌ت كو بناخه‌یێ مرۆڤى ئه‌و خێزانه یا ژ ژن ومێره‌كى دورست دبت ، ونه ژن بێى زه‌لامى ژ مرۆڤان دئێته هژمارتن ونه زه‌لام بێى ژنێ ..
ئاكنجیبوونا ل به‌حه‌شتێ :
پشتى خودێ ده‌یكا مرۆڤان حه‌ووا داى ـ یان به‌رى وێ بده‌ت ل دویڤ گۆتـنـه‌كێ ـ خـودێ وه‌سـا حـه‌زكـر ئاده‌مـى وژنـكـا وى بـێـخـتـه ژێر جه‌ڕباندنێ ، ئینا فه‌رمان دا وان ل به‌حه‌شتێ ئاكنجى بكه‌ت ، وه‌كى د ئایه‌ته‌كێ دا هاتى : ( وَقُلنا ياآدَمُ اسْكُنْ أَنْتَ وَزَوْجُكَ الْجَنَّةَ وَكُلَا مِنْهَا رَغَدًا حَيْثُ شِئْتُمَا وَلَا تَقْرَبَا هَذِهِ الشَّجَرَةَ فَتَكُونَا مِنْ الظَّالِمِينَ)[ البقرة : 35 ] .
وئێكه‌مین پسیار ل ڤێرێ دئێته هلێخستـن ئه‌ڤه‌یه : ئه‌رێ ئه‌و چ به‌حه‌شت بوو ئاده‌م وحه‌ووا لـێ هاتینه دانان ؟ وئه‌و به‌حه‌شت ل كیڤه بوو ؟
د به‌رسڤا ڤێ پسیارێ دا دوو گـۆتن هه‌نه :
( جمهوورێ ) زانایێن ئیسلامێ ل وێ باوه‌رێنه كو ئه‌و به‌حه‌شت ( جنة المأوى ) بـوو یا كـو خـودان باوه‌ر ڕۆژا قــیـامه‌تێ دێ چنێ ، وده‌لیلـێ ژ هه‌مىیان ب هێزتر ل سه‌ر ڤێ بۆچوونێ ئه‌و حه‌دیسا درێژه یا ئیمامێ ( موسلم ) ژ ( ئه‌بوو هوره‌یره‌ى وحوذه‌یفه‌ى ) ڤه‌گوهاستى ، تێدا هاتىیه : (( ڕۆژا قیامه‌تێ خودان باوه‌ر دچنه نك ئاده‌مى دا ئه‌و بێت ده‌رگه‌هێ به‌حه‌شتێ بۆ وان ڤه‌كه‌ت ، ئینا ئاده‌م دبـێـژتـه وان : ما تـشـتـه‌كى هوین ژ به‌حه‌شتێ ده‌رێخستینه ژبلى گونه‌ها بابێ هه‌وه ؟ )) ئه‌ڤه هندێ دگه‌هینت كو ئه‌و به‌حه‌شتا ئاده‌م ژێ هاتىیه ده‌رێخستـن هه‌ر ئه‌و به‌حه‌شته یا خودان باوه‌ر ڕۆژا قیامه‌تێ دچنێ .
بۆچوونا دووێ ئه‌وه یا ژ هنده‌ك زانایان هاتىیه ڤه‌گوهاستـن كو ئه‌و به‌حه‌شت نـه ئـه‌وه یا خـودان باوه‌ر ڕۆژا قـیامـه‌تـێ دچـنـێ ، وده‌لــیــلـێ وان یێ ژ هـه‌مــىیان ب هێزتر ئه‌ڤه‌یه ، ئه‌و دبـێـژن : ئه‌گه‌ر ئه‌و به‌حه‌شت ( جنة المأوى ) با ، چاوا شه‌یطان دا چـتـێ و ل وێرێ وان د سه‌ر دا به‌ت ، پشتى خودێ له‌عنه‌ت لـێ كرین وئه‌و ده‌ركرى ؟
وباشتـرین به‌رسڤ ل سه‌ر ڤێ گـۆتنێ ـ ب هزرا من ـ ئه‌وه ئه‌م بێژین : شه‌رت نینه حه‌تا شه‌یطانى ئاده‌م وحه‌ووا د سه‌ر دا برین ئه‌و ب خۆ چووبته د به‌حه‌شتێ دا، ڕاسته شه‌یطان یێ د گه‌ل وان ئاخفتى وگه‌له‌ك یێ مایه پێڤه حه‌تا شیاى وان د سه‌ر دا ببه‌ت ، به‌لـێ مه‌عنا ڤێ ئه‌و نینه شه‌یطان ب خۆ چووبته د به‌حه‌شتێ دا ؛ چونكى یا ئه‌م دزانین وقورئانێ بۆ مه ڤه‌گێڕاى ڕۆژا قیامه‌تێ به‌حه‌شتى ـ د به‌حه‌شتێ دا ـ وجه‌هنه‌مى ـ د جه‌هه‌مێ دا ـ د گه‌ل ئێك ودو دئاخڤن وبه‌رسڤا ئێك ودو دده‌ن وئێك ودو دبینن ژى ، وهه‌ر ئێك یێ ل جهێ خۆ .
وخۆ ئه‌گه‌ر هات وشه‌یطان ب خۆ چووبته د به‌حه‌شتێ دا ل نك وان چو مانعى نینه بێته گـۆتن : خودێ هند مه‌جال دابوویێ ئه‌و بچته به‌حه‌شتێ ؛ دا مه‌سه‌لا جه‌ڕباندنا ئاده‌م وحــه‌ووایــێ پـێـك بینت ، وه‌كى كو ژىیه‌كێ درێژ دایێ ؛ دا ئه‌و سۆزا خۆ د سه‌ردابرنا دوونده‌ها ئاده‌مى دا پێك بینت .
وهه‌ر چاوا بت ئایه‌ت یا ئاشكه‌رایه كو ده‌مێ خودێ ئاده‌م وحه‌ووا ل به‌حه‌شتێ داناین بـۆ وان دورسـتـكـر هـه‌ر داره‌كا بـه‌حــه‌شـتـێ یا وان بڤێت ئه‌و ژێ بـخـۆن ب تنێ داره‌ك تێ نه‌بت گـۆتێ : هوین ژ ڤێ دارێ نه‌خۆن ئه‌گه‌ر دێ ژ زۆرداران ئێنه هژمارتن .. ئه‌و چ دار بوو ؟
نه د قورئانێ دا ونه د حه‌دیسێن دورست دا به‌رسڤا ڤێ پسیارێ نینه .. وچونـكى مه‌خسه‌د ژ ڤێ نه‌خوارنێ جه‌ڕباندنا ( ئـیـرادا ) ئاده‌مى وحه‌ووایێ بوو ـ وه‌كى ئاشكه‌را ـ نه كو نه‌خوارنا ڤى ڕه‌نگى دارێ ب خۆ بوو ، خودێ ڕه‌نگى دارێ بۆ مه ئاشكه‌را نه‌كر ، ویا گرنگ نینه ئه‌م بزانیـن ئه‌و دارا خوارنا وێ هاتىیه قه‌ده‌غه‌كرن چ بوو ، به‌لكى یا گرنگ ئه‌وه ئه‌م بزانیـن مه‌خسه‌د ژێ جه‌ڕباندنا ئاده‌مى وحه‌ووایێ بوو كانێ ئه‌و دێ شێن خۆ ژ خوارنا ڤێ دارا ل به‌ر ده‌سـتـێ وان ده‌نـه پاش ل وى ده‌مێ كو د شیانێن وان دایه ئه‌و ژێ بـخـۆن ، یا نه ؟
وئه‌ڤه‌یه تشتێ مرۆڤى ژ حه‌یوانى جودا دكه‌ت :
تشته‌كێ قه‌ده‌غه‌كرى ل به‌ر ده‌ستى هـه‌بـت و د شیانا وى دا بت ئه‌و وى تشتێ قه‌ده‌غه‌كرى بكه‌ت ، وهنگى ئه‌و د ناڤبه‌را دو كاران دا ڕاوه‌ستت : یان دلچوونا خۆ تێر بكه‌ت وپێ ل قه‌ده‌غه‌ى بدانت ، یان ژى یێ خودان ئیـراده بت وبشێته خۆ .
مه‌عنا ئیـراده ئه‌و دوڕیانه یا مرۆڤى وحه‌یوانى ژێك جودا دكه‌ت .
ده‌ورێ ئبلیسى د سه‌ردابرنا ئاده‌مى دا :
ووه‌سـا چـێـبـوو ئاده‌م وحــه‌ووا د ڤــێ جه‌ڕبانـدنـێ دا بۆ ده‌مه‌كێ نه ده‌سنیشانكرى ب سه‌ركه‌فتـن ، حه‌تا حه‌زكرنا خودێ هاتىیه سه‌ر كو ڕێ بۆ دوژمنێ وان یێ مه‌زن ئبلیسێ له‌عنه‌تى بێته ڤه‌كرن دا ئه‌و ده‌ورێ خۆ د سه‌ردابرنا وان دا ببینت .. وهه‌ر چه‌نده خودێ ئاده‌م وحه‌ووا هه‌ردو ل هندێ ئاگه‌هدار كربوون كو ئبلیس دوژمـنـێ وانـه ، ڤـێـجا بلا دهشیار بن دا ئه‌و ئێكا هند د گه‌ل وان نـه‌كـه‌ت كـو ئـه‌و ژ بـه‌حه‌شتێ بێنه ده‌رێخستـن ، وه‌كى د ئایه‌ته‌كێ دا هاتى : ( فَقُلْنَا يَاآدَمُ إِنَّ هَذَا عَدُوٌّ لَكَ وَلِزَوْجِكَ فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنْ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى ) [ طه : 117 ] ، به‌لـێ دیاره ده‌مه‌كێ درێژ ب سه‌ر وان دا بۆرى ووان د ڤى ده‌مى دا ئه‌و شیـره‌ت ژ بـیـركر یا خودێ لـێ كرى وه‌كى خودێ ب خۆ گـۆتى : ( وَلَقَدْ عَهِدْنَا إِلَى آدَمَ مِنْ قَبْلُ فَنَسِيَ وَلَمْ نَجِدْ لَهُ عَزْمًا ـ ب ڕاستى به‌رى ئاده‌م ژ دارێ بخـۆت مه شیـره‌ت لـێ كر بوو كو ئه‌و ژێ نه‌خۆت ، ومه گـۆتبوو وى : هندى ئبلیسه دوژمـنـێ تـه ویـێ ژنـكـا تـه‌یـه ، ڤێجا ئه‌و هه‌وه ژ به‌حه‌شتێ ده‌رنه‌ئێخت ، ئه‌گه‌ر هوین د دنیایێ دا دێ د نه‌خۆشىیێ دا بن ، ئینا شه‌یتانى وه‌سواس بۆ چێكر ووى گوهدارىیا وى كر ، وئاده‌مى شیـره‌تا مه ژبیـركر ، ومه نه‌دیت وى ئه‌و پاڕاستى یا فه‌رمان پێ ل وى هاتىیه كرن ( [ طه : 115 ] .
وئبلیسى ده‌مێ گه‌له‌ك خۆ جه‌ڕباندى وچو ئه‌نجام ب ده‌ست ڤه نه‌هاتین ، ئه‌و لـێ گه‌ڕیا نوقطا لاواز ل نك مرۆڤى ( ئستغلال ) بكه‌ت ، وخۆ پێ بگه‌هینته ئارمانجێ ، وپشتى وى باش مرۆڤ نیاسى وى زانى ئه‌و نوقطه ل كیڤه‌یه ..
خودایێ مه‌زن دبێژت : ( فَوَسْوَسَ إِلَيْهِ الشَّيْطَانُ قَالَ يَاآدَمُ هَلْ أَدُلُّكَ عَلَى شَجَرَةِ الْخُلْدِ وَمُلْكٍ لَا يَبْلَى ـ ئینا شه‌یطانى وه‌سواس بۆ ئاده‌مى چێكر وگـۆتێ : ئه‌رێ ئه‌ز وێ دارێ نیشا ته بده‌م یا كو ئه‌گه‌ر تو ژێ بـخـۆى هه‌روهه‌ر بـمـینى ونـه‌مـرى ، ومـلـكـه‌كـێ بـێ دویـماهـى وڤـه‌بڕین بگه‌هته ته ؟ ( [ طه : 120 ] و ل جهه‌كێ دى دبێژت : ( فَوَسْوَسَ لَهُمَا الشَّيْطَانُ لِيُبْدِيَ لَهُمَا مَا وُورِيَ عَنْهُمَا مِنْ سَوْآتِهِمَا وَقَالَ مَا نَهَاكُمَا رَبُّكُمَا عَنْ هَذِهِ الشَّجَرَةِ إِلَّا أَنْ تَكُونَا مَلَكَيْنِ أَوْ تَكُونَا مِنْ الْخَالِدِينَ ـ ئینا شه‌یطانى بێ ئه‌مرىیا خودێ ئینا سه‌ر دلـێ ئاده‌مى وحه‌ووایێ كو ئه‌و ژ وێ دارێ بـخـۆن یا خـودێ ئه‌و ژێ پاشڤه لـێ داین ؛ دا ئه‌و جهێ ل به‌ر وان هاتىیه ڤه‌شارتن ژ عه‌وره‌تێ وان بـۆ وان ئاشكه‌را ببت ، وبـۆ سه‌ردابرن وى گـۆته وان : هه‌ما ژ به‌ر هـنــدێ خـودایێ هه‌وه هوین ژ خوارنا فێقىیێ ڤێ دارێ پاشڤه لـێ دان دا هوین ژى نه‌بنه دو فریشته ، ودا هوین نه‌بنه ژ وان یێن هه‌ر زێندى دمینن ( [ الأعراف : 20 ]
دیاره ئبلیسى ده‌مه‌كێ نه یێ كێم خۆ جه‌ڕباندىیه دا ئاده‌مى د سه‌ر دا ببه‌ت ، وپـشـتـى چـو بــه‌رهــه‌م ب بزاڤێن وى ڤه نه‌هاتین ڕابوو ( ته‌ركیز ) كره سه‌ر هنده‌ك ژ وان دلچوونان یێن خودێ د خوڕستىیا مرۆڤى دا داناین ووى گـۆته ئاده‌مى وحه‌ووایێ هه‌ر دووان : ئه‌ز دێ داره‌كێ نیشا هه‌وه ده‌م ئه‌گه‌ر هوین ژێ بـخـۆن هوین چو جاران نامرن ، وملكه‌كێ بێ دویماهى دێ گه‌هته هه‌وه ، وطەبیعەتێ هه‌وه دێ وه‌كى یێ ملیاكه‌تان لـێ ئێت . ودا ئه‌و هزرا خرابىیێ ژێ نه‌كه‌ن وى سویند بۆ وان ب خودێ خوار كو وى خێرا وان دڤێت ونه‌ڤێت چو خرابى بگه‌هته وان .
وئایه‌ت ئاشكه‌را دكه‌ت كو ئارمانـجـا ئبلیسى ژ ڤێ به‌رگه‌ڕیانێ ئه‌و بوو جهێ ڤه‌شارتى ژ عه‌وره‌تێ وان ل به‌ر وان ئاشكه‌را بكه‌ت ، دیاره وى دزانى ئه‌گه‌ر وى ئه‌ڤ چــه‌نــده كر وعه‌وه‌رتێ وان ل به‌ر وان ئاشكه‌را كر هزرا تێركرنا پێتڤىیێن له‌شى دێ ل سه‌ر وان زال بت وبه‌رێ وان ده‌ته خۆژبیـركرنێ ومرۆڤى ئه‌گه‌ر خۆ ژبیـركر وژبیـركر كانێ ئه‌و بۆچى هاتىیه دان دێ خودایێ خۆ ژى ژبیـركه‌ت .
ووه‌سا چێبوو ده‌مه‌كێ خۆژبیـركرنێ ب سه‌ر ئاده‌مى وحه‌ووایێ دا هات وشه‌یطانى ئه‌ڤ ده‌لیڤه ژ ده‌ست خۆ نه‌كر :( فَدَلَّاهُمَا بِغُرُورٍ فَلَمَّا ذَاقَا الشَّجَرَةَ بَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَنَادَاهُمَا رَبُّهُمَا أَلَمْ أَنْهَكُمَا عَنْ تِلْكُمَا الشَّجَرَةِ وَأَقُلْ لَكُمَا إِنَّ الشَّيْطَانَ لَكُمَا عَدُوٌّ مُبِين ـ ئینا وى ئه‌و هه‌ردو خڕاندن ودسه‌ردابرن ، ووان ژ وێ دارێ خوار یا خودێ ئه‌و ژێ پاشڤه لـێ داین ، ڤێجا ده‌مێ وان ژێ خوارى عه‌وره‌تێ وان ل به‌ر وان ئاشكه‌را بوو ، وئه‌و تشتێ خودێ ئه‌و به‌رى هنگى پێ ستاره‌كرین نه‌ما ، ڤێجا وان ده‌ست دایێ به‌لگێن به‌حه‌شتێ دانه به‌ر خۆ ، وخودایێ وان گازى وان كر : ئه‌رێ ما من هوین ژ خوارنا وێ دارێ نه دابوونه پاش ، ومن نه‌گـۆتبوو هه‌وه : هندى شه‌یتانه دوژمنه‌كێ ئاشكه‌رایه بـۆ هه‌وه ؟ ( [ الأعراف : 22 ] .
و ل جهه‌كێ دى خودایێ مه‌زن دبێژت : ( فَأَكَلَا مِنْهَا فَبَدَتْ لَهُمَا سَوْآتُهُمَا وَطَفِقَا يَخْصِفَانِ عَلَيْهِمَا مِنْ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَعَصَى آدَمُ رَبَّهُ فَغَوَى ـ ڤێجا ئاده‌مى وحـه‌ووایێ ژ وێ دارێ خـوار یا خـودێ گـۆتـىیێ ژێ نـه‌خـۆن ، وعه‌وره‌تێ وان ل به‌ر وان ئاشكه‌را بوو ، وبه‌رى هنگى ئه‌و ل وان یێ ڤه‌شارتى بوو ، ئینا وان ده‌ســت دایــێ به‌لگێن به‌حه‌شتێ كرن وخۆ پــێ ستاره كرن ؛ دا ئــه‌وا دیار بووى ژ عه‌وره‌تـێ وان ئــه‌و ڤـــه‌شـێـرن ، وئاده‌مــى بــێ ئــه‌مـرىیا خــودایێ خـۆ كر ، و ب خــوارنا ژ وێ دارێ یا خـودێ گـۆتىیێ خۆ نێزیك نه‌كه ئه‌و د سه‌ر دا چــوو ( [ طە : 121 ] .
و ل ڤـێرێ دو ڕاوه‌سـتـان د گــه‌ل سه‌رهاتىیا دسه‌رداچوونا ئاده‌مى وخوارنا وى ژ دارا قه‌ده‌غه‌كرى مه هه‌نه :
⚪یا ئـێـكـێ : هـنـده‌ك كــه‌س هــه‌نــه وه‌سا دده‌نـه زانـیـن كو ده‌ورێ سه‌ره‌كى د سه‌ردابرنا ئاده‌مى دا حه‌ووایێ گێڕا بوو (بو پتر پێزانینان ل دور ڤێ بوچونێ بەرێ خو بدە سفر التکوین 3/1.20) ، یه‌عنى : ده‌مێ شه‌یطان بێ هیڤى بووى كــو ئاده‌م گوهدارىیا وى بــكــه‌ت ، ئــه‌و ڕابوو خۆ د گه‌ل حه‌ووایێ جه‌ڕباند و ب ساناهى شیا وێ دسه‌ردا ببه‌ت ، نه به‌س هنده به‌لكى وى حه‌ووا بۆ خۆ كره ئه‌و داڤ یا وى ئاده‌م ژى پێ گرتى ، و ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ نفشێ ژنێ د چاڤێن وان دا بناخه‌یێ خرابىیێ وسه‌رداچوونێ وله‌عنه‌تێیه ، وچونكى حه‌ووا ئه‌گه‌را ئێكه‌مین گـــونــه‌ها مــه‌زنـه مـرۆڤى كرى ، ژن ـ ب دیتنا وان ـ نه یا ژ هه‌ژى هندێیه بچته د مـه‌لـه‌كـــووتا خـودێ دا . وئـیـسلام ڤێ بۆچوونێ ڕاست نابینت ، بـه‌لكى قورئان ـ وه‌كى د ئایه‌تاێن بۆرى دا مه دیتى ـ ب ڕه‌نگه‌كێ ئاشكه‌را دبێژته مه : كانێ چاوا شه‌یطانى حه‌ووا د سه‌ردا بر وه‌سا وى ئاده‌م ژى د سه‌ردا بر ، وكانێ چه‌ند گونه‌ها ڤێ بێ ئه‌مرىیا خودێ د كه‌فته سه‌ر ملێن حه‌ووایێ هند دكه‌فته سه‌ر ملێن ئاده‌مى ژى ، وچــونـكى هه‌ردو د گونه‌هێ دا دپشكدار بوون هه‌ر دووان پێكڤه داخوازا لێبۆرینێ كر ، وخودێ تـۆبا هه‌ر دووان پێكڤه قه‌بویلكر ، وهه‌ردو زڤڕین بێ گونه‌هــ.
⚪یا دووێ : ده‌مێ ئاده‌م وحه‌ووا د به‌حه‌شتێ دا وهندى وان پێگیـرى ب ئه‌مرێ خودێ دكر ، ئه‌و ل سه‌ر فیطره‌تا خۆ بوون وعه‌وره‌تێ وان یێ ڤه‌شارتى بوو ، شـه‌یـطـان هـنـگـى ڕاوه‌ستیا ڤێ فیطره‌تێ ل به‌ر وان شێلى بكه‌ت وعه‌وره‌تێ وان به‌رچاڤ بكه‌ت ، یه‌عنى : پێتڤىیه مرۆڤ باش بزانت كو خۆڕویسكرن ودیـاركـرنـا وى جـهـێ خـودێ فـه‌رمان ب ڤه‌شارتنا وى داى ژ له‌شى هـۆنه‌ره‌كه ژ داهێنانا شه‌یطانىیه ، له‌و مــرۆڤــێ خــودان باوه‌ر دڤــێــت خــۆ ژێ بده‌ته پاش ، وقورئان ب ئاشكه‌رایى ڤێ ڕاستىیێ بۆ مه به‌رچاڤ دكه‌ت ده‌مێ دبێژت : ( يَابَنِي آدَمَ لَا يَفْتِنَنَّكُمْ الشَّيْطَانُ كَمَا أَخْرَجَ أَبَوَيْكُمْ مِنْ الْجَنَّةِ يَنزِعُ عَنْهُمَا لِبَاسَهُمَا لِيُرِيَهُمَا سَوْآتِهِمَا إِنَّهُ يَرَاكُمْ هُوَ وَقَبِيلُهُ مِنْ حَيْثُ لَا تَرَوْنَهُمْ إِنَّا جَعَلْنَا الشَّيَاطِينَ أَوْلِيَاءَ لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُون ـ ئـه‌ى دوونـده‌ها ئاده‌مى بلا شه‌یطان هه‌وه نه‌خاپینت ، وگونه‌هێ ل به‌ر هـه‌وه شـرین نـه‌كه‌ت ، هه‌ر وه‌كى ل به‌ر دایبابێن هه‌وه ئاده‌م وحه‌ووایێ شرینكرى ، ڤێجا ژ به‌ر هندێ وى ئه‌و هه‌ردو ژ به‌حه‌شتێ ده‌رێخستن ، ئه‌و وان جلكێن خودێ ئه‌و پێ ستاره‌كرین ژ به‌ر وان دكه‌ت ؛ دا عه‌وره‌تێ وان نیشا وان بده‌ت . هندى شه‌یتانه ئه‌و ودوونده‌هــ ونفشێ وى هه‌وه دبینن بێى هوین وان ببینن ڤێجا لـێ دهشیار بن . هندى ئـه‌مـیـن مه شه‌یتان یێن كرینـه دۆست وسـه‌ركار بـۆ وان كافرێن باوه‌رىیێ ب تـه‌وحـیـدا خـودێ نــه‌ئــیــنـن ، وپێغه‌مبه‌رێن وى ڕاستگـۆ نه‌ده‌رێخن ، وكارى ب ڕێكا وى نه‌كه‌ن ( [ الأعراف : 27 ] .
تـۆبه‌كرنا ئاده‌مى وحه‌ووایێ :
ئاده‌مى ئه‌و په‌یـمـان ژ بیـركر یا وى د گه‌ل خودێ به‌ستى كو گوهدارىیا شه‌یطانى نه‌كه‌ت و ژ دارا قه‌ده‌غه‌كرى نه‌خۆت ، وبه‌رانبه‌ر خاپاندنا دوژمنێ خۆ ئبلیسى لاواز بوو ، وهنگى ئه‌مرێ خودێ ب جهــ هات ، ئاده‌مى وژنكا وى حه‌ووایێ هه‌ر دووان ژ دارێ خـوار وكـه‌فـتـنـه د بێ ئه‌مرىیا خودێ دا ، ووان ب ڤى كارێ خۆ دا زانین كو مرۆڤ د ئافراندنا خۆ دا یێ لاوازه وئاماده‌بوونا وى بۆ دسه‌رداچوونێ هه‌یه ، وه‌كــى خــودایێ مه‌زن د ده‌ر حه‌قا ئافراندنا وى دا گـۆتى : ( .. وَخُلِقَ الْإِنسَانُ ضَعِيفًا ـ ومــرۆڤ لاواز یێ هاتـىیـه ئافــرانــدن ( [ النساء : 28 ] ، ژ بـــه‌ر ڤـێ چـه‌نـدێ یا غه‌ریب نینه مرۆڤ هنده‌ك جاران بكه‌ڤت یان خۆ ژ بیـر بكه‌ت وگونه‌هه‌كێ ـ بلا چه‌ند یا مه‌زن ژى بت ـ بكه‌ت ؛ چونكى ئه‌ڤه پشكه‌كه ژ طبیعەتێ مــرۆڤــى ، ب تــنـێ یا گرنگ ئه‌وه مرۆڤى دله‌كێ هشیار ورحه‌كا گه‌ش هه‌بت وڕێكا ل خــۆزڤــڕیــنـێ ل به‌ر خۆ به‌رزه نه‌كه‌ت ، وبزانت وى خـودایـه‌كـێ وه‌سا هـه‌یـه ل كـه‌فـتـنـێ دبـۆرت ، وشكه‌ستنێ ڤه‌دگرت ، وله‌زێ د عه‌زابدانێ دا ناكه‌ت .
ئاده‌م وحــــه‌ووا هـــه‌ردو خـه‌لـه‌ت بــوون ده‌مێ دلـێ خۆ برىیه ( خولوودێ ) و ( ملكه‌كێ بێ دویـمـاهى ) وقه‌ستا وێ دارێ كرى یا خودێ ئه‌و ژێ داینه پاش و ژ به‌رێ وێ خوارى ، وگاڤا ئه‌و كه‌فتینه د گونه‌هێ دا ووان به‌رانبه‌ر گازىیا شه‌یطانى خۆ لاواز دیتى ، ئه‌و فیطره‌تا خـودێ دایه وان گـه‌ش بـوو وبـه‌رێ وان دا ڕێكا تۆبه‌كرنێ ، وەبیعەتێ مرۆڤىیه ل دو ده‌مان پتـر به‌رێ وى دكه‌فته ڕێكا تـۆبـه‌كرنێ : گاڤا دكـه‌فـتـه د ته‌نگاڤىیه‌كا وه‌سا دا ل نـــك وى مسۆگه‌ر دبت كو ژ خودێ پێڤه‌تر وى چو ڕێكێن دى نینن ، وگاڤا ب ئاگرێ ( غه‌ریزه‌یه‌كا ) وه‌سا یا ئه‌و نه‌شێن پاشڤه لـێ بده‌ت دئێته سۆتن ، ڤێجا پشتى نه‌فسا وى ته‌نا دبت په‌شێمانى ڤێڕا دگه‌هت ، وله‌هىیا تـۆبـێ د دلـى دا ڕادبت ، و ژ ده‌رگه‌هێ خودێ پـێـڤـه‌تـر ئه‌و چو كه‌سێ نابینت هاوارێن خۆ بگه‌هینتێ ویێ ژێ ب هیڤى بت كو د هاوارێ بێت ..
گاڤا ئاده‌مى وحه‌ووایێ بێ ئه‌مرىیا خودێ كرى وزانى وان ئه‌و كر یا خودێ ئه‌و ژێ داینه پاش ، په‌شێمانى ل نك وان په‌یدا بوو ، و ب تـۆبه‌كرن ڤه وان هاوارێن خۆ گه‌هاندنه خودێ : ( قالَا رَبَّنَا ظَلَمْنَا أَنفُسَنَا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنَا وَتَرْحَمْنَا لَنَكُونَنَّ مِنْ الْخَاسِرِينَ ـ ئاده‌مـى وحـه‌ووایـێ گـۆت : خـــودایــێ مـه ب خـوارنا ژ دارێ مه زۆردارى ل خۆ كر ، وئه‌گه‌ر تو ل مه نه‌بـۆرى ودلـۆڤانىیێ ب مه نه‌به‌ى مسوگه‌ر ئـــه‌م دێ ژ وان بــیــن یێن بار وپشكێن خۆ ل دنیایێ وئاخــره‌تــێ به‌رزه‌كرین ( [ الأعراف : 23 ] ، وئه‌ڤ په‌یڤه ئه‌و بوون یێن ئاده‌مى ژ خودایێ خۆ وه‌رگرتـیـن ، ودوعا بـۆ خۆ پێ كرین ڤێجا خودێ تـۆبا وى ژێ قه‌بویلكرى .
ده‌ركه‌فتنا ژ به‌حه‌شتێ :
سه‌ربۆڕا ئێكێ ب دویماهى هات ، وسالـۆخه‌ت وتایبه‌تـمـه‌ندىیێن مرۆڤى پێ ئاشكه‌را بوون ، ومرۆڤ ب خۆ پـێ ئاگه‌هدار بوو ، وئه‌ڤه تشته‌كێ گه‌له‌كێ فه‌ر بوو بۆ مرۆڤى پشتى ئه‌و ل مه‌یدانا هه‌ڤڕكىیێ هاتىیه دانان : ل عه‌ردى ، ئه‌وێ خـودێ وه حـه‌زكـرى ببته جهێ شه‌ڕێ به‌رده‌وام د ناڤبه‌را مرۆڤى وشه‌یطانى دا .. ( قَالَ اهْبِطُوا بَعْضُكُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ وَلَكُمْ فِي الْأَرْضِ مُسْتَقَرٌّ وَمَتَاعٌ إِلَى حِينٍ . قَالَ فِيهَا تَحْيَوْنَ وَفِيهَا تَمُوتُونَ وَمِنْهَا تُخْرَجُونَ ـ خودایێ مه‌زن گـۆته ئاده‌مى وحه‌ووایێ وئبلیسى : هوین ژ عه‌سمانى به‌ر ب عه‌ردى ڤه هه‌ڕنه خوارێ ، وهنده‌ك ژ هه‌وه بـۆ هنده‌كان دێ بنه دوژمن ، وجهه‌ك بۆ هه‌وه ل عه‌ردى هه‌یه هوین لـێ ئاكنجى ببن وحه‌تا دمرن خــۆشــىیێ لـێ ببه‌ن . وگـۆته ئاده‌مى وحه‌ووایێ ودوونده‌ها وان : ژینا هـه‌وه دێ ل وێـرێ بـت ، ئانـكـۆ : ژینا خۆ یا دنیایێ هوین ل عه‌ردى دێ بـۆرینن ، ومرنا هه‌وه ژى دێ ل وێرێ بت ، وخودایێ هه‌وه هه‌ر ژ وێرێ دێ هه‌وه ڕاكه‌ته‌ڤه ، وبـۆ ڕۆژا قیامه‌تێ كـۆم كه‌ت( [ الأعراف : 24-25 ] .
و ب ڤێ فه‌رمانا خودایى نفشێ مرۆڤى د شه‌خصێ ئاده‌مى وحه‌ووایێ دا ، هه‌ر وه‌سا ئـبـلیس ژى ، ژ عه‌سمانى به‌ر ب عه‌ردى ڤه هاتنه دادان و ل عه‌ردى ئاكنجى بوون ، وهه‌ژى گـۆتنێیه بێژین : ئیمامێ موسلم ژ ئه‌بوو هوره‌یره‌ى ڤه‌دگوهێزت دبێژت : پێغه‌مبه‌رى ـ سلاڤ لـێ بن ـ گـۆت : ( باشتـرین ڕۆژ ڕۆژ تێدا هه‌لات بـت ڕۆژا ئه‌ینىیێ یه ، ل وێ ڕۆژێ ئاده‌م هاتبوو ئافراندن ، و ل وێ ڕۆژێ ئه‌و ل به‌حه‌شـتــێ هاتـبـوو دانان ، و ل وێ ڕۆژێ ئه‌و ژ به‌حه‌شتێ هاتبوو ده‌رێخستـن ) و د ریوایه‌ته‌كا دى دا هاتىیه : ( و ل وێ ڕۆژێ قیامه‌ت ڕادبت ) .
ودبت پـسـیاره‌ك ل ڤـێـرێ بـێـتـه‌كـرن : ئه‌رێ ئاده‌م وحه‌ووا وئبلیس ل كیژ جهى ل عه‌ردى هاتنه دانان ؟
د به‌رسڤێ دا دێ بێژین : نه د قورئانێ دا ، ونه د حه‌دیسێن دورست دا به‌رسڤا ڤێ پسیارێ نه‌هاتىیه دان ، هنده‌ك ریوایه‌تان ژ هنده‌ك صه‌حابى وتابعىیان یێن هاتینه ڤه‌گوهاستـن چه‌ند به‌رسڤه‌كێن ژێك جودا بۆ ڤێ پسیارێ تێدا هه‌نه .
ل عه‌ردى :
وه‌سا خودێ بــۆ ئاده‌مى ودوونده‌ها وى حه‌زكر كو ئه‌و ل سه‌ر عه‌ردى بێنه دانان ، ئه‌و عـه‌ردێ ئه‌و ژ ئاخا وى هاتینه ئافراندن ، دا ئه‌و لـێ ببنه خودان ده‌سـهـه‌لات ووى ئاڤا كـه‌ن ، وحــه‌تـا خودێ بۆ حه‌زكرى ل سه‌ر بژین وگاڤا مرن د ناڤ ئاخا وى دا بێنه ڤه‌شارتن ، پاشى ژێ بێنه ڕاكرن وبزڤڕنه نك خودایێ خۆ دا ئه‌و حوكمى د ناڤبه‌را وان دا بكه‌ت : یان بۆ به‌حه‌شتێ .. مالا وان یا ئێكێ ، ئـه‌گـه‌ر وان ڕێـكـا پـێـغـه‌مـبـه‌ران گـرت ، یان ژى بـۆ جــه‌هــنـه‌مــێ ، ئــه‌گــه‌ر ئـه‌و د گازىیا شه‌یـطـانى چـوون و ب هـیـڤـىیێن وى هاتـنـه خاپاندن ، وده‌مێ فــه‌رمان ژ لایێ خـــودێ ڤــه هاتىیه دان كو نفشێ مرۆڤى ژ به‌حه‌شتێ ژۆردا به‌ر ب عه‌ردى ڤه بێته خوارێ ، خودێ ڕاستىیه‌ك ل به‌ر چاڤان دانا : ( قُلْنَا اهْبِطُوا مِنْهَا جَمِيعًا فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنْ تَبِعَ هُدَايَ فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ . وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ ـ مه گـۆتـه وان : هوین هه‌مى پێكڤه ژ به‌حه‌شتێ هه‌ڕنه خوارێ ، وپاشى بـۆ هه‌وه ودوونده‌هێن هه‌وه یێن پشتى هه‌وه دئێن تشتێ هیدایه‌تا هه‌وه تێدا هه‌ى دێ ئێت . ڤێجا هه‌چىیێ كـارى پـێ بـكـه‌ت تــرس ل سـه‌ر پاشه‌ڕۆژێ وپه‌شێمانى ل سه‌ر یا بـۆرى ناگه‌هته وان ، به‌لكى دلڕحه‌تى ل دنیایێ وئـاخره‌تێ دێ یا وان بت . وئه‌وێن كافرى ودره‌و ب ئایه‌تێن مه یێن دئێنه خواندن ونیشانێن ته‌وحیدا مه كرى ، ئه‌و ئه‌ون یێن دمیننه د ئاگرى دا ، هه‌ر دێ تێدا مینن ، ژێ ده‌رناكه‌ڤن ( [ البقرة: 38-39 ] .
وقورئان ده‌مێ سه‌رهاتىیا ئاده‌مى ب به‌رفره‌هى بۆ مه ڤه‌دگێڕت هه‌ر ژ به‌رى بێته ئافراندن وحه‌تا پشتى ل سه‌ر عه‌ردى هاتىیه دانان دڤێت به‌رێ مه بده‌ته چه‌ند ڕاستىیه‌كێن مــه‌زن یێن كو مرۆڤێ دویرى قورئانێ دژیت یێ لـێ ئاگه‌هدار نینه ، ژ وان ڕاستىیان :
⚪1- په‌یدابوونا مرۆڤى ل سه‌ر ڤى عه‌ردێ بۆ ژین وژیارا وى هاتىیه ئاماده‌كرن كاره‌كێ بێ ئارمانج و ( صودفه‌یه‌كا ) ژ قه‌ستا نه‌بوویه ، وئه‌وێن هزر دكه‌ن ئه‌ڤ گــه‌ردوونا ئـه‌م لـێ دژین بێ ده‌ستى یا هاتىیه د خه‌له‌كا هه‌بوونێ دا ، وپاشى ژین ب خۆ ژى ب بێ ده‌ستىیه‌كا دى یا لـێ هاتىیه دان ، د بێ ئارمانجى وگومانه‌كا مه‌زن دا دبه‌رزه‌نه !
⚪2- بهادارىیا نفشێ مرۆڤى ب وێ ئارمانجێ ڤه یا گرێدایه یا كو ئه‌و ژ به‌ر هاتىیه ئافـرانـدن : كـو عـه‌ردى ل ژێر سـیـبـه‌را عه‌بدینىیا خۆ بۆ خودێ ئاڤا بكه‌ت ، نه وه‌كى د دیـتـن وبـۆچـوونـێـن ( مـاددى ) دا دئـێـتـه هـزركـرن كـو بـهـایـێ مـرۆڤـى ب بـهـا و ( قـیـه‌مێن ماددى ) ب تنێ ڤه یێ گرێدایه .. ئه‌ڤ مرۆڤێ ئه‌گه‌ر ژ لایێ ( حه‌جـمـى ) ڤه بێته هه‌لسه‌نگاندن هه‌ر نه‌ئێته دیتـن به‌رانبه‌ر وان چێكرىیێن د گــه‌ردوونێ دا هه‌ین ، خودێ هند تایبه‌تـمـه‌ندى یێن داینێ كو ـ د سنۆرێ عه‌بدینىیا خۆ بۆ خودێ دا ـ ببته سه‌روه‌رێ هه‌مى خودان رحان .
⚪3- ئه‌ڤ مرۆڤێ د هێڤێنێ خۆ دا دگه‌هته ئاده‌مى وحه‌ووایێ ، د گه‌ل وان تایبه‌تـمـه‌ندىیێن وى هه‌ین ژى ، د هنده‌ك لایێن هه‌بوونا خۆ دا یێ لاوازه ، ئه‌گه‌ر كه‌سه‌ك هه‌بت ڕێبه‌رىیا وى بۆ خرابىیێ بكه‌ت و ب سه‌ر جهێن لاوازىیا وى هل بــبــت زوى دێ شـێـت وى د سـه‌ردا بــه‌ت ، ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ خودێ ئه‌و نه‌هێلا ب هیڤىیا فطره‌ت وعه‌قلدارىیا وى ب تنێ ڤه ، به‌لكى لـێ هاته كه‌رمێ وپێغه‌مبه‌ر بۆ هنارتن وكیتاب د گه‌ل دا ؛ دا به‌رێ وان ژ ڕێكا ڕاست نه‌ئێته وه‌رگێڕان .
⚪4- چونكى مرۆڤ لاواز یێ هاتىیـه ئافـرانـدن ـ وه‌كى مه گـۆتى ـ وجهێ گومانێیه كو د هه‌ر جه‌ڕباندنه‌كا ئه‌و تێ دبۆرت دا ئه‌و بته‌حست ، خودێ ده‌رگه‌هێ تـۆبێ ل به‌ر ڤه‌كر وهێلا ڤه‌كرى ، وگـۆتێ : هه‌ر جاره‌كا تو ته‌حسى ، ل من بزڤڕه وتـۆبه بكه گونه‌ها ته ئه‌گه‌ر چه‌ند یا مه‌زن ژى بت ئه‌ز دێ بۆ ته ژێ به‌م .
ب ڤێ ڕاستىیا خۆ ئیسلامێ بارێ مرۆڤى سڤك كر ، وئه‌و چیڤانۆكا كه‌نیسێ وزه‌لامێن خۆ بـۆ خۆ ڤه‌هاندى كو : (( گونه‌ها ئاده‌مى له‌عنه‌ته‌كا هـه‌ر وهـه‌ره د ستویێ دوونده‌ها وى دا ، حه‌تا ئه‌و باوه‌رىیێ بینن كو خودێ د كراسێ مرۆڤى دا یێ هاتىیه وخۆ دایه كوشتـن وهلاویستـن )) ئه‌ڤ چیڤانۆكه لادا وگـۆت : ئاده‌م خه‌له‌ت بوو وتـۆبه‌كر ، ووه‌كى هه‌ر مرۆڤه‌كێ خه‌له‌ت ببت وتـۆبه بكه‌ت خودێ لـێ بۆرى وئه‌و ژ گونه‌هێ پاقژكر .. وخلاس !
⚪5- شـه‌ڕێ مـرۆڤـى یێ سه‌ره‌كى وبه‌رده‌وام ئه‌و شه‌ڕه یێ شه‌یطانى دژى وى ڕاگه‌هاندى ، وسۆز داى هندى ژێ بێت ئه‌و به‌رده‌وامىیێ پێ بده‌ت ؛ دا نه‌هێلت پتـریـنـێ مـرۆڤـان ژ دوونده‌ها ئاده‌مى بزڤڕنه وێ به‌حه‌شتێ یا ئه‌و ژێ هاتینه ده‌رێخستـن .
سه‌رهاتییا هه‌ردو كوڕێن ئاده‌مى :
پشتى خودێ فه‌رمان داى ئاده‌م وحه‌ووا ل سه‌ر عه‌ردى بێنه دانان ، ئێكسه‌ر فه‌رمان هاته ب جهــ ئینان ، وعه‌رد بۆ جهێ ژین وژیارا وان ، و ل سه‌ر عه‌ردى خودێ دوونده‌هــ دا ئاده‌م وحه‌ووایێ ، ودبێژن : هه‌ر جار حه‌ووایێ جێمكه‌ك دبوو : كوڕه‌ك وكچه‌ك ، وئه‌و هه‌ردو حسێب دبوون خویشك وبرایێن ئێك ، وپـێـخـه‌مـه‌ت زێـده‌بـوونا مرۆڤى خودێ بۆ ئاده‌مى كره شریعه‌ت كو ئه‌و وێ كـچـا ئه‌ڤ سالـه دبت ل كوڕێ ساله‌كا دى ماره بكه‌ت ، وكچا ساله‌كا دى دبت ل كوڕێ ئه‌ڤ ساله ماره بكه‌ت ، وچێ نه‌دبوو كچ وكوڕێن ساله‌كێ بۆ ئێك ودو بن ؛ چونكى هه‌ردو خویشك وبرایێن ئێك بوون .
پـشـتـى هاتنه خــوارا ئاده‌مى وحه‌ووایێ بۆ عه‌ردى قورئان سه‌رهاتىیه‌كا ب تنێ ژ ژینا وان بۆ مه ڤه‌دگێڕت ئه‌و ژى سه‌رهاتىیا هه‌ردو كوڕێن وانه ده‌مێ ئێكى یێ دى كوشتى ، وئه‌و ژى ب ڤى ڕه‌نگى ، خودێ دبێژت :
( وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ ابْنَيْ آدَمَ بِالْحَقِّ إِذْ قَرَّبَا قُرْبَانًا فَتُقُبِّلَ مِنْ أَحَدِهِمَا وَلَمْ يُتَقَبَّلْ مِنْ الْآخَرِ قَالَ لَأَقْتُلَنَّكَ قَالَ إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنْ الْمُتَّقِين ـ وتو ئه‌ى موحه‌ممه‌د ، به‌حسێ هه‌ر دو كوڕێن ئاده‌مـى قابیل وهابیلى بـۆ ئـسـرائیلىیان بكه ، وئه‌و چیـرۆكه‌كا ڕاسته : ده‌مێ هه‌ر یه‌ك ژ وان قوربانه‌ك داى ـ دا پێ نێزیكى خودێ ببن ـ ئینا خودێ قوربانێ هابیلى قــه‌بـویل كر ؛ چونكى ئه‌و مرۆڤه‌كێ ب ته‌قوا بوو ، ڤێجا قابیلى حه‌سویدى ب برایێ خـۆ بر ، وگـۆتێ : ئـه‌ز دێ تـه كـوژم ، هابـیـلى گـۆت : هـنـدى خـودێیـه قـوربانـى ژ وى قـه‌بویل دكه‌ت یێ ژ وى بتـرست ( [ المائدة : 27 ] .
سه‌رهاتىیا هه‌ردو كوڕێن ئاده‌مى یێن دورست : قابیلى وهابیلى ، ژ ڤێرێ ده‌ست پێ دكه‌ت ، وه‌كى قورئان بۆ مه ڤه‌دگێڕت ، هه‌ر ئێك ژ وان قوربانه‌ك بۆ خودێ پێشكێش كر ب ئنیه‌تا هندێ كو خۆ نێزیكى خودێ بكه‌ن ، ئینا خودێ قوربانێ هابیلى ژێ قه‌بویلكر ویێ هابیلى قه‌بویل نه‌كر ، وئه‌گه‌ر بێته گـۆتن : ئه‌رێ وان چاوا زانى قوربانێ كێ قــه‌بــویل بــوو ویێ كــێ قه‌بویل نه‌بوو ؟ دێ بێژین : ژ هنده‌ك صه‌حابى وتابعىیان دئێته ڤه‌گوهاستـن كو ئاگره‌ك ژ عه‌سمانى هاته خوارێ وقوربانێ قابیلى خوار وئه‌ڤه بۆ وان نیشانه‌ك بوو كو خودێ قوربانێ وى قه‌بویل نه‌كر .. ئینا وى حه‌سویدى ب برایێ خۆ بر وگـۆتـێ : بـۆچى قوربانێ ته قه‌بویل بوو ویێ من نه ؟ ئه‌ز دێ ته كوژم . هابیلى گـۆتێ : ( إِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنْ الْمُتَّقِينَ . لَئِنْ بَسَطتَ إِلَيَّ يَدَكَ لِتَقْتُلَنِي مَا أَنَا بِبَاسِطٍ يَدِيَ إِلَيْكَ لِأَقْتُلَكَ إِنِّي أَخَافُ اللَّهَ رَبَّ الْعَالَمِينَ . إِنِّي أُرِيدُ أَنْ تَبُوءَ بِإِثْمِي وَإِثْمِكَ فَتَكُونَ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ وَذَلِكَ جَزَاءُ الظَّالِمِينَ ـ هابیلى گۆت : هندى خـودێیه قـوربانـى ژ وى قه‌بویل دكه‌ت یێ ژ وى بتـرست . وئه‌گه‌ر ته ده‌ستێ خـۆ درێژكره من دا من بكوژى ، تو وێ چه‌ندێ ژ من نابینى ، ئـه‌ز وه‌كـى تـه ناكه‌م ، هندى ئه‌زم ئه‌ز ژ خودێ خودایێ هه‌مى چێكرىیان دتـرسـم . هـنـدى ئـه‌زم مـن دڤێت تو بزڤڕى گونه‌ها كوشتنا مـن ، وگـونـه‌ها بـه‌رى هـنـگى ل سه‌ر ته هه‌ى ژى تو هلگرى ، ڤێجا دا تو ببىیه ژ خه‌لكێ ئاگرى یێن هه‌ر تێدا دمینن ، وئه‌وه جزایێ زۆرداران ( [ المائدة : 27-29 ] .
ودیاره ڤـێ گـۆتـنـێ پــتــر كـه‌ربـێـن وى ژ بــرایـێ وى ڤه‌كرن : چاوا ئه‌و یێ ب ته‌قوا بت وئه‌ز نه ، وقوربانێ وى بێته قه‌بویلكرن ویێ مه نه ؟ له‌و وى گه‌فێن كوشتنێ ل برایێ خۆ كرن ، ، ودویماهىیێ نه‌فسێ وشه‌یطانى ئه‌و پالڤه‌دا كو گه‌فا خۆ ب جهــ بینت :
( فَطَوَعَتْ لَهُ نَفْسُهُ قَتْلَ أَخِيهِ فَقَتَلَهُ فَأَصْبَحَ مِنْ الْخَاسِرِينَ ـ ئینا نه‌فسا قابیلى كـوشـتـنا بـــرایــێ وى ل بـه‌ر وى شـرین كـر ، ڤـێـجا وى ئه‌و كوشت ، وئه‌و بوو ژ زیانكاران یێن ئاخره‌تا خـۆ دایه ب دنیایا خـۆ ( [ المائدة : 30 ] .
وچونكى ئه‌ڤه ئێكه‌مین ڕویدانا مرنێ بوو د ژینا مرۆڤى دا چێبووى ، هابیل تێ كه‌فت ونه‌زانى دێ چ ل كه‌له‌خێ برایێ خۆ كه‌ت ، ئینا خودێ ڕێ نیشا دا :
( فَبَعَثَ اللَّهُ غُرَابًا يَبْحَثُ فِي الْأَرْضِ لِيُرِيَهُ كَيْفَ يُوَارِي سَوْأَةَ أَخِيهِ قَالَ يَاوَيْلَتَا أَعَجَزْتُ أَنْ أَكُونَ مِثْلَ هَذَا الْغُرَابِ فَأُوَارِيَ سَوْأَةَ أَخِي فَأَصْبَحَ مِنْ النَّادِمِينَ ـ ئینا خـودێ قــه‌لــه‌ك هنارت دا كـۆركه‌كێ د عه‌ردى بكـۆلت وقه‌له‌كا مرى تێدا ڤـه‌شێرت ؛ دا ب وێ چه‌ندێ نیشا قابیلى بده‌ت كانێ چاوا دێ له‌شێ برایێ خـۆ ڤه‌شێرت ؟ ئینا قابیل مه‌نده‌هۆش بوو ، وگـۆت : ئه‌رێ چاوا ئه‌ز نه‌شیام وه‌كى ڤێ قه‌لـێ بكه‌م وله‌شێ بــرایێ خـۆ ڤه‌شێرم ؟ ئینا قابیلى برایێ خـۆ ڤه‌شارت ، ڤێجا خودێ په‌شێمانـى ب ڕزقـێ وى كر پشتى ئه‌و ب زیانكارى ڤه زڤڕىیه ( [ المائدة : 31 ] .
هنده قورئان ڤێ سه‌رهاتىیێ بۆ مه ڤه‌دگێڕت وچو به‌رفره‌هىیێن دى ناده‌تێ ، ومه‌سه‌لا كو هه‌ڤڕكىیا قابیلى د گه‌ل هابیلى سه‌را خویشكا وى بوو ـ وه‌كى هنده‌ك دبێژن ـ ده‌مێ قابیلى گـۆتى : خویشكا من ئه‌وا د گه‌ل من بووى دێ بۆ من بت نه كــو خـویشكا هابیلى ئه‌وا د گه‌ل وى بووى ؛ چونكى خویشكا من ژ یا وى جوانتـره ، ئه‌ڤ چه‌ند نه د قورئانێ دا ونه د حه‌دیسێن دورست دا نه‌هاتىیه ومرۆڤ نه‌شێت خۆ پێ پشت ڕاست بكه‌ت .
هه‌ر چاوا بت هابیل ئێكه‌مین مرۆڤ بوو مرى ، ووه‌كى مه دیتى ب كوشتـن چووبوو ، و ب ده‌ستێ برایێ خۆ هاتبوو كوشتـن ومسوگه‌ر ئه‌ڤ ڕویدانه ل سه‌ر نه‌فسییه‌تا ئاده‌مى ـ وهه‌مى مرۆڤێن وى ده‌مى ـ یا گران بوویه ؛ چونكى ئێكه‌مین ڕویدانا مرنێ بوو مرۆڤى دیتى ، وچونكى مرنه‌كا طەبیعى نه‌بوو ، وچونكى كوشتـن تاوانه‌كا مه‌زنه قورئانێ پشتى ڤه‌گێڕینا سه‌رهاتىیا قابیلى وهابیلى گـۆت : ( مِنْ أَجْلِ ذَلِكَ كَتَبْنَا عَلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْسًا بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسَادٍ فِي الْأَرْضِ فَكَأَنَّمَا قَتَلَ النَّاسَ جَمِيعًا وَمَنْ أَحْيَاهَا فَكَأَنَّمَا أَحْيَا النَّاسَ جَمِيعًا وَلَقَدْ جَاءَتْهُمْ رُسُلُنَا بِالْبَيِّنَاتِ ثُمَّ إِنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ بَعْدَ ذَلِكَ فِي الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ ـ ژ به‌ر ڤێ تاوانا كوشتنێ مه بـۆ ئسرائیلىیان كره شریعه‌ت كو هه‌چىیێ نه‌فسه‌كێ بێ تۆل ڤه‌كرن ، یان ژ به‌ر كرنا خرابكارىیێ ودوژمناتىیا شریعه‌تێ خودێ ل دنیایێ بكوژت ، هه‌ر وه‌كــى وى مرۆڤ هه‌مى كوشتین ژ به‌ر كو وى خـۆ هێژاى عه‌زابا خودێ یا مه‌زن كر ، وهه‌چىیێ خـۆ ژ كوشتنا نه‌فسه‌كا خودێ حه‌رام كرى دا پاش هه‌ر وه‌كى وى مرۆڤ هه‌مى زێندى كرین ؛ چونكى پاڕاستنا مرۆڤه‌كێ ب تنێ پاڕاستنه بـۆ مرۆڤان هه‌مىیان ، و ب ڕاستى پێغه‌مبه‌رێن مه ب هێجه‌ت وده‌لیلێن ئاشكه‌را ل سه‌ر ڕاسـتـىیا په‌یاما وان گازى بـۆ دكر ، ژ باوه‌رى ئینانا ب خودێ وپێك ئینانا تشتێ ل سه‌ر وان هاتىیه فه‌ركرن بـۆ ئسرائیلىیان هاتــبــوون ، پاشـى پشتى هنارتنا پێغه‌مبه‌ران گه‌له‌ك ژ وان ئسرائیلىیان ب كرنا حه‌رامىیێ وهێلانا فه‌رمانا خودێ زێده‌گاڤىیێ ل سه‌ر توخویبێن خودێ دكه‌ن ( [ المائدة : 32 ] .
مرنا ئاده‌مى :
بــه‌رى نــوكـه مه به‌حسێ ژییێ ئاده‌مى كربوو ، ومه دابوو زانینێ كو ئیمامێ ( ترمذى ) حه‌دیسه‌كا دورست ژ ئه‌بوو هوره‌یره‌ى ڤه‌دگوهێزت تێدا هاتىیه كــو خـودێ هزار سال دابوونه ئاده‌مى ، وئاده‌مى چل سال ژ ژییێ خۆ دانه داوودى ، وده‌مێ ئاده‌م ل سه‌ر عه‌ردى هاتىیه دانان وى دزانى كانێ ئه‌و چه‌ند سالان دێ مینته ساخ ، به‌لـێ وى ژ بیـركربوو كو وى چه‌ند سال ژ ژىیێ خۆ دابوونه داوودى ، له‌و ده‌مــێ ملیاكــه‌تــێ مـرنێ هاتى دا رحا وى بستینت ئاده‌مى گـۆتێ : هێشتا چل سال ژ عــه‌مـرێ من یێن ماین ، ملیاكه‌تێ مرنێ گـۆتێ : ما ته ئه‌و نه‌داینه كوڕێ خۆ داوودى ؟
و ل ڤێرێ هه‌ژى گـۆتنێیه بێژین : د حه‌دیسێن دورست دا هاتىیه كو رحا پێغه‌مبه‌ره‌كى نه‌هاتىیه ستاندن ئه‌گه‌ر به‌رى هنگى داخواز ژێ نه‌هاتبته‌كرن كو ئه‌و ئێك ژ دووان بۆ خۆ هلبژێرت : مرنێ یان مانێ .
و د حه‌دیسه‌كا دى دا یا عه‌بـدللاهێ كوڕێ ئه‌حمه‌دى ژ ( ئوبه‌یێ كوڕێ كه‌عبى ) ڤه‌دگوهێزت هاتىیه : ده‌مێ ئاده‌م كه‌فتىیه به‌ر مرنێ گـۆته كوڕێن خۆ : دلـێ من یێ دچته فێقىیێ به‌حه‌شتێ ، ئینا ئه‌و چوون بۆ وى ل داخوازا وى بگه‌ڕیێن (هەر چەندە وان دزانی ئەو نەشێن داخوازا بابێ خو ب جهــ بینن ژی بەلێ ژ دلپێڤەبوونا وان وان نەڤیا دلێ بابێ خو بهێلن ) ، وده‌مێ ئــه‌و ده‌ركه‌فتین ، هنده‌ك ملیاكه‌ت هاتنه به‌راهىیا وان كفن وبێنێن خۆش وته‌ڤر وبێر د گه‌ل دا بوون ، وان گۆت : گه‌لـى كوڕێن ئاده‌مى هوین دێ چ كه‌ن ؟ وان گۆت : بابێ مه یێ نساخه ودلـێ وى یێ دچته فێقىیێ به‌حه‌شتێ ، وان گۆت : بزڤڕنه‌ڤه مه‌سه‌لا بابێ هه‌وه قه‌تیا !
وده‌مــێ ملیاكه‌ت ب ژۆركه‌فتین حه‌ووایێ ئه‌و نیاسین له‌و وێ خۆ د ئاده‌مى وه‌ركر ، ئینا ئاده‌مى گـۆتێ : خۆ ژ من دویر بكه ، نێ ژ لایێ ته ڤه ئه‌ز هاتبوومه تێ ئێخستـن (ژ ڤێ گوتنا ئادەمی دئێتە زانین کو حەووایێ بەری وی ژ دارێ خواربوو و وێ ب ڤێ چەندێ تەشجیعەك بو ئادەمی چێکر کو ئەوژی ژێ بخوت ، مە گوت تەشجیع: دا نەئێتە هزرکرن کو وێ ئادەم دسەردا برییە و بەری نوکە گوتن ل دور ڤێ مەسەلێ مە کرینە ) ، من بهێله د گه‌ل ملیاكه‌تێن خودایێ من .. ووان رحا وى ستاند وهه‌ر وان ئه‌و شویشت وكفنكر وبێنێن خۆش لـێ كرن ، ونڤێژ ل سه‌ر كر وڤه‌شارت ، پاشى وان ملیاكه‌تان گـۆته عه‌یالـێ ئاده‌مى : ئه‌ڤه ڕێبازا هه‌وه‌یه .
وزانایێ ناڤدار ( ئبن كه‌ثیر ) دبێژت : ڕۆژا ئاده‌م تێدا مرى ئه‌ینى بوو ، وپشتى ئاده‌مــى كوڕێ وی ( شیثى ) جهێ وى گرتبوو ، و د حه‌دیسه‌كێ دا یا ( ئـبـن حببان ) ژ ( ئـه‌بوو ذه‌ررى ) ڤه‌دگوهێزت هاتىیه : پێغه‌مبه‌ر ـ سلاڤ لـێ بن ـ دبێژت : خودێ سه‌د وچار صه‌حیفه هنارتینه ، پێنجى ژ وان بۆ ( شیثى ) هاتبوونه خوارێ .
وئه‌ڤ حه‌دیسه هندێ دگه‌هینت كو ( شیث ) ێ كوڕێ ئاده‌مى ژى پێغه‌مبه‌ر بوویه ، ووه‌حى بۆ هاتبوو خوارێ .
وئاشكه‌رایه كو ئاده‌م به‌رى ژنكا خۆ حه‌ووایێ مربوو ، ونه‌هاتىیه زانین كانێ ئه‌و چه‌ند سالان پشتى ئاده‌مى مابوو وكانێ ژىیێ وێ ده‌مێ ئه‌و مرى چه‌ند بوو .
به‌رى دویماهییێ :
به‌رى ئه‌م سه‌رهاتىیا ئاده‌مى ب دویماهى بینین مه‌سه‌له‌ك هه‌یه مه دڤێت ئیشاره‌تێ بده‌ینێ :
ژ سه‌رهاتىیا ئاده‌مى بۆ مه ئاشكه‌را دبت كو مرۆڤ هه‌ر ژ ڕۆژا ئێكێ ژ ژىیێ خۆ یێ خودێ ناس بوویه ، وپشتى ئه‌و ل سه‌ر عه‌ردى هاتىیه دانان وزێده‌هى كرى ئــه‌و هــه‌ر یــێ خــودێ ناس بـوو ، ووى په‌رستنا خودێ ب تنێ دكر ، وباوه‌رى ب ته‌وحیدا خودێ هه‌بوو .
وده‌مێ ئه‌م ڤێ ڕاستىیێ به‌ر چاڤ دكه‌ین ، مه دڤێت هشیارىیه‌كێ بده‌ینه سه‌یدایێن دیرۆكێ دا ئه‌و نه‌كه‌ڤنه وێ خه‌له‌تىیا مه‌زن یا ئه‌ڤرۆ ژ لایێ گه‌له‌ك كـه‌س وده‌زگـه‌هان ڤـه ره‌واج بـۆ دئـێـتـه كرن كو مرۆڤى ل ده‌سپێكێ باوه‌رى ب ته‌وحیدا خودێ نه‌بوو ، به‌لكى وى په‌رستنا گه‌له‌ك خوداوه‌ندان دكر ، پاشى هێدى هێدى وى خوداوه‌ندێن خۆ كێمكرن حه‌تا دویماهىیێ هه‌مى كرینه ئێك خودا !
ئه‌و جهێن ڤێ هزرێ به‌لاڤ دكه‌ن دڤێن مه وه تێ بگه‌هینن كو ته‌وحیدا خودێ مه‌سه‌له‌كا ژ چێكرنا مرۆڤىیه ، دا بشێن پشتى هنگى بێژن : عه‌بدینىیا مرۆڤى بۆ خودێ ودیندارى تشته‌كه ژ چێكرنا مرۆڤى ب خۆیه !
کومــێتــدان لسـه‌ر بابــه تـی