حه‌دیسا نه‌هێ
شـرۆڤـه‌كـرنـا چل حه‌دیسێن ئیمامێ نه‌وه‌وه‌ى_ ته‌حسین ئیبراهیم دۆسكى
عَنْ أَبي هُرَيْرَةَ -رضي الله عنه- قال: سَمِعت رَسُولَ الله -صلى الله عليه وسلم- يَقُولُ: (مَا نَهَيْتُكُمْ عَنْهُ فَاجْتَنِبُوهُ، وَمَا أَمَرْتُكُمْ بِهِ فَافْعَلُوا مِنْهُ مَا اسْتَطَعْتُمْ، فَإِنَّمَا أَهْلَكَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ كَثْرَةُ مَسَائِلِهِمْ، وَاخْتِلاَفُهُمْ عَلَى أَنْبِيَائِهِمْ) .
رواه البخاري ومسلم
ژ ئه‌بوو هوره‌یره‌ى عه‌بدرره‌حمانێ كوڕێ صه‌خری -خودێ ژێ رازى بت- دبێژت: من گوهـ ل پێغه‌مبه‌رێ خودێ بوو -سلاڤ لێ بن- دگۆت: تشتێ من نه‌هیا هه‌وه ژێ كربت خۆ ژێ بده‌نه پاش، وتشتێ من فه‌رمان پێ ل هه‌وه كربت هندى هوین بشێن بكه‌ن، چونكى هه‌ما وێ چه‌ندێ یێن به‌رى هه‌وه بربوونه هیلاكێ پسیاركرنا وان یا زێده، وجودابوونا وان ژ پێغه‌مبه‌رێن وان.
بوخارى وموسلم ڤه‌دگوهێزن
ئه‌ڤ حه‌دیسه ژى ئێك ژ حه‌دیسێن كۆمكه‌ره؛ چونكى ئه‌و هندێ دگـه‌هـیـنـت كو پێتڤیه مرۆڤێ موسلمان دویكه‌فتنا ئه‌مر ونه‌هیێن پێغه‌مبه‌رى -سلاڤ لێ بن- بكه‌ت، وخۆ ژ وان كاران بده‌ته پاش یێن بووینه ئه‌گه‌را تێچوونا ئوممه‌تێن به‌رێ. ژ بر ڤێ چه‌ندێ ئیمامێ نه‌وه‌وى دبێژت: ئه‌ڤ حه‌دیسه ئێك ژ پێپك وبناخه‌یێن ئیسلامێنه.
و د ده‌ر حه‌قا ئه‌گه‌را گۆتنا ڤێ حه‌دیسێ دا د ریوایه‌ته‌كێ دا ل نك ئیمامێ موسلم هاتیه كو جاره‌كێ پێغه‌مبه‌رى -سلاڤ لێ بن- خوتبه‌ك بۆ صه‌حابیان دخواند، ئینا گۆته وان: گه‌لى مرۆڤان، خودێ حه‌ج ل سه‌ر هه‌وه فه‌رزكر، ڤێجا هه‌ڕنه حه‌جێ، ئینا زه‌لامه‌كى گۆت: ئه‌ى پێغه‌مبه‌رێ خودێ، هه‌ر سال بچین؟ پێغه‌مبه‌ر -سلاڤ لێ بن- به‌رسڤا وى نه‌دا، سێ جاران وى ئاخفتنا خۆ ڤه‌گێڕا، ئینا پێغه‌مبه‌رى -سلاڤ لێ بن- گۆت: ئه‌گه‌ر ئه‌ز بێژم: به‌لێ ئه‌و دێ ل سه‌ر هه‌وه واجب بت، وهوین نه‌شێن وه بكه‌ن، پاشى ئاخفتنه‌كا وه‌كى ڤێ گۆت یا مه ل سه‌رى ئیناى.
و د ریوایه‌كێ دا ل نك (ئبن ماجه‌ى) هاتیه كو ئه‌و زه‌لامێ پسیار كرى ئه‌قره‌عێ كوڕێ حابسى بوو.
مه‌عنا: هه‌ر وه‌كى پێغه‌مبه‌رى -سلاڤ لێ بن- پێ نه‌خۆش بوو وى زه‌لامى ئه‌ڤ پسیاره كرى، له‌و جارا ئێكێ به‌رسڤا وى نه‌دا، بۆ هندێ دا ئه‌و خۆ بێ ده‌نگ بكه‌ت، وگاڤا دیتى كو ئه‌و خۆ بێ ده‌نگ ناكه‌ت قاعیده‌یه‌كێ شه‌رعى بۆ وى وبۆ خه‌لكێ دى ژى ئاشكه‌راكر، ئه‌و ژى ئه‌ڤه‌یه: ئه‌و پسیارێن زێده، وبێ مفا نه‌كه‌ن، وئه‌گه‌ر جاره‌كێ پێغه‌مبه‌رى -سلاڤ لێ بن- گۆتنه‌ك گۆت، بلا ئه‌و كارى پێ بكه‌ن، وگه‌له‌ك ل دویڤ نه‌چن، وپسیارێن زێده ژى نـه‌كـه‌ن؛ دا حـوكــم ل سـه‌ر وان نه‌ئێته شداندن، چونكى هندى پسیاركه‌ر پتر ل دویڤ مه‌سه‌لێ بچت قه‌یدێن زێده‌تر دێ ل به‌ر ئێنه‌دانان، وسه‌رهاتیا ئسرائیلیان د گه‌ل پێغه‌مبه‌رێ وان مووساى وڤه‌كوشتنا چێلێ، ئه‌وا د سووره‌تا (البقرة) دا بۆ مه هاتیه ڤه‌گێڕان، ل به‌ر مه هه‌میان یا ئاشكه‌رایه، وان پسیارێن زێده كرن، خودێ ل وان شداند حه‌تا نێزیك بوو ئه‌و چێل ب ده‌ست وان نه‌كه‌فتى یا فه‌رمان ب ڤه‌كوشتنا وێ ل وان هاتیه‌كرن.
وحه‌دیس شریعه‌تى ل سه‌ر دو تشتان لێكڤه دكه‌ت: ئه‌و كارێن نه‌هى ژێ هاتیه‌كرن، یه‌عنى: خودێ وپێغه‌مبه‌رێ وى ژ مه خواستى ئه‌و وان كاران نه‌كه‌ین، وحه‌رام ومه‌كرووهـ هه‌ردو دكه‌ڤنه بن ڤێ پشكێ، حه‌رام ئه‌وه یێ مرۆڤ ب كرنا وى گونه‌هكار دبت، و ب نه‌كرنا وى خودان خێر دبت، ومه‌كرووهـ ئه‌وه یێ ب نه‌كرنا خودان خێر دبت و ب كرنا گونه‌هكار نابت، وئه‌ڤێ پشكێ دڤێت ئه‌م ئێكجار خۆ ژێ بده‌ینه پاش ونێزیك نه‌بین، هنگى تێ نه‌بت ئه‌گه‌ر ئه‌م نه‌چار بین ومه چو ڕێكێن دى نه‌بن، هنگى دورسته بۆ مه ل دویڤ قه‌ده‌ر هه‌وجه‌ییا خۆ ئه‌م وان كاران بكه‌ین زێده‌تر نه.
یا ددوێ: ئه‌و كارێن فه‌رمان ب كرنا وان ل مه هاتیه‌كرن، وواجب وسوننه‌ت دكه‌ڤنه د بن دا، واجب ئه‌وه یێ ب كرنا وى مرۆڤ خودان خێر دبت، و ب نه‌كرنا وى گونه‌هكار دبت، وسوننه‌ت ئه‌وه یێ ب كرنا وى مرۆڤ خودان خێر دبت، و ب نه‌كرنا وى گونه‌هكار نابت، واجبى دڤێت ئه‌و بكه‌ت، وكارێ سوننه‌ت ل دویڤ شیانا خۆ وهندى ژێ بێت بكه‌ت.
و ژ گۆتنا پێغه‌مبه‌رى -سلاڤ لێ بن- ده‌مێ دبێژت: هوین هندێ ژێ بكه‌ن هندى هوین بشێن.. زانایان قاعیده‌یه‌كێ شه‌رعى دانایه، ئه‌و ژى ئه‌ڤه‌یه: ئه‌گه‌ر مرۆڤ نه‌شیا واجبه‌كى هه‌میێ بكه‌ت، بلا هندێ بكه‌ت هندى بشێت، وه‌كى بۆ نموونه: ئه‌گه‌ر نه‌شیا خرابیه‌كێ ئێكجار ڕاكه‌ت، به‌لێ پێڤه هـات هـنـده‌كێ كێم كه‌ت، دڤێت ئه‌و وێ هنده‌كێ نه‌هێلت، یان: هنده‌ك ئاڤ ل نك وى هه‌بوو به‌لێ تێرا شویشتنا ده‌سنڤێژێ نه‌كر، هندى ئاڤ تێرا بكه‌ت بلا ئه‌و بشۆت، وبۆ ئه‌ندامێن مایى ته‌یه‌ممومێ بگرت، یان ئه‌گه‌ر شیا بۆ كرنا نڤێژێ ڕابت وڕوینت، به‌لێ نه‌شیا بۆ سووجوودێ خۆ بچه‌مینت، دڤێت ئه‌و ڕابت وڕوینت، وبلا نه‌چته سوجوودێ.. وهۆسا، وئه‌ڤه‌یه مه‌عنایا گۆتنا زانایان: تشتێ مرۆڤ بشێت بكه‌ت ڕانابت ژ به‌ر تشتێ مرۆڤ نه‌شێت (المیسور لا یسقط بالمعسور).
وئه‌ڤ حه‌دیسه بۆ مه ئاشكه‌را دكه‌ت كو ئێك ژ ئه‌گه‌رێن تێچوونا ئوممه‌تێن به‌رى مه (وبه‌لكى مه‌خسه‌د پێ ئسرائیلى بن) ئه‌و بوو وان گه‌له‌ك پسیارێن زێده وبێ مفا ژ پێغه‌مبه‌رێ خۆ دكرن، وپشتى پێغه‌مبه‌رێن وان به‌رسڤا وان ددا، وان ب گۆتنا وان نه‌دكر، یه‌عنى: وان پسیار دكرن وگاڤا به‌رسڤ ب دلێ وان نه‌با، وان وه‌سا دكر وه‌كى دلێ وان دچتێ.. ومخابن نوكه د ناڤ ئوممه‌تا مه ژى دا گه‌له‌ك كه‌سێن ب ڤى ڕه‌نگى هه‌نه، كار وكه‌سبێ وان پسیارن، نه بۆ هندێ دا علمه‌كى ل نك خۆ په‌یدا بكه‌ن، یان دینێ خۆ بزانن، به‌لكى بۆ هندێ دا ئه‌و تشته‌كى ببینن خۆ پێڤه موژیل بكه‌ن، وجه‌ده‌لێ ل دۆر بكه‌ن، پا ئه‌ڤه چاوایه؟ بۆچیه؟ بۆچى فلان كه‌س وه نابێژت؟ پا ئه‌گه‌ر فلان تشت هۆ لێ هاته هه ئه‌م دێ چ كه‌ین؟ یا دێ پسیارا تشته‌كى كه‌ت حه‌تا ئه‌و دمرت ژى ئه‌و هه‌وجه‌ى وى تشتى نابت.. مرۆڤه‌كێ نزانت باش ده‌سنڤێژێ بشۆت سه‌عه‌ته‌كێ جه‌ده‌لێ دێ كه‌ت كانێ خوارنا گۆشتێ هه‌سپان چاوایه! ئێك نزانت ئه‌ركانێن نڤێژێ چه‌ندن بۆ خۆ پسیارا ئه‌ركانێن نڤێژێ ناكه‌ت دێ مینته ب مه‌سه‌لا (ئستنساخا مرۆڤان) ڤه كانێ چاوایه!! مه‌عنا: ئارمانج هه‌ڤڕكى وجه‌ده‌له نه وه‌رگرتنا فایده‌یه.
وعه‌ده‌تێ صه‌حابیان بوو تشتێ ئه‌و هه‌وجه نه‌ببانێ وان پسیارا وى نه‌دكر، ئه‌نه‌س دبێژت: نه‌هیا مه هاتبوو كرن ئه‌م پسیارێن زێده ژ پێغه‌مبه‌رى -سلاڤ لێ بن- بكه‌ین، ڤێجا كه‌یفا مه گه‌له‌ك دهات ده‌مێ زه‌لامه‌كێ عاقل ژ بادیێ هاتبا پسیاره‌ك ژ پێغه‌مبه‌رى كربا ومه گوهێ خۆ دابایێ.. وزه‌یدێ كوڕێ ثابتى ده‌مێ مرۆڤه‌كى پسیاره‌ك ژێ كربا دا بێژتێ: ئه‌ڤتشته هه‌یه یان نه؟ ئه‌گه‌ر گۆتبا: نه، دا بێژتێ: گاڤا ئه‌و تشت چێبوو پاشى وه‌ره پسیارێ بكه.
ویا ژ ڤێ ژى كرێتتر، كو دبته ئه‌گه‌را تێچوونا خودانى، ئه‌وه ئه‌و پسیارا تشته‌كى بكه‌ت، وگاڤا به‌رسڤا دورست ب ده‌لیل بۆ هاته ئاشكه‌راكرن، ئه‌و خۆ دفن بلند بكه‌ت، وحه‌قیێ قه‌بویل نه‌كه‌ت، وكارى ب وێ به‌رسڤێ نه‌كه‌ت، وه‌كى وان یێن بۆ تڕانه ویارى پسیارا ئه‌حكامان دكه‌ن، وگاڤا زانایه‌كى ئه‌و حوكم بۆ وان ئاشكه‌را كر، ل شوینا ئه‌و كارى پێ بكه‌ن، دێ چن ل عه‌ردان وێ به‌رسڤێ بێژن، وكه‌نه جهێ پێكه‌نینێ..
و ژ ڤان ڕه‌نگه پسیاران ده‌ركه‌ڤت، پسیاركرن بۆ هندێ كو مرۆڤ دینێ خۆ بزانت، وكارى پێ بكه‌ت، تشته‌كێ فه‌ره وه‌كى خودێ د ئایه‌ته‌كێ دا گۆتى: (فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَŽ) (النحل: 43).
مفایێن حه‌دیسێ:
1- ئـه‌ڤ حـه‌دیـسـه هندێ دگه‌هینت كو یا باش نینه مرۆڤ گه‌له‌ك پسیاران بكه‌ت، ب تایبه‌تى وان پسیارێن ئه‌وهه‌وجه نه‌بتێ.
2- وحه‌دیس هندێ دگه‌هینت كو دڤێت مرۆڤ گرنگیێ بده‌ته تشتێ فه‌رتر پاش یێ فه‌راتیا وى كێمتر.
3- ئێك ژ ئه‌گه‌رێن تێبرنا ئوممه‌تێن به‌رى مه ئه‌و بوو وان گه‌له‌ك پسیار ژ پێغه‌مبه‌رێن خۆ دكرن، وكار ب به‌رسڤێن وان نه‌دكر.
کومــێتــدان لسـه‌ر بابــه تـی