سه‌رهاتىیا صالح پێغه‌مبه‌ر
سه‌رهاتىیا صالح پێغه‌مبه‌ر
جێگرێن ملله‌تێ عادى :
ملله‌تێ عادى ژى وه‌كى ملله‌تێ نـووحـى هاته تێبـرن ، و ب تێبـرنا وان كاروانێ مرۆڤینىیێ ڕانه‌وه‌ستا ، و ل به‌ر خودێ تشته‌كێ ب زه‌حمه‌ت نه‌بوو وان تێ ببه‌ت وملله‌ته‌كێ دى ل شوینا وان بدانت ، وئه‌و بوو حه‌زكرنا خودێ ل سه‌ر هندێ هات ملله‌تێ ( ثەموودى ) بۆ وان بكه‌ته جێگر ، وهه‌مى ڕه‌نگێن خۆشىیێ وبه‌رفره‌هىیێ وبێ منه‌تىیێ بده‌ته وان دا وان بـجـه‌ڕیبینت كانێ ئه‌و دێ چ كه‌ن وچاوا دێ شوكرا خودێ كه‌ن سه‌را ڤان قه‌نجىیێن خودێ د گه‌ل وان كرین ؟
وتشتێ هندێ بۆ مه مسۆگه‌ر دكه‌ت كو ملله‌تێ ثەموودى پشتى ملله‌تێ عادى هاتبوو وجـێـگـرىیا وان كــر بـوو گـۆتنا پێغه‌مبه‌رێ وان صالـحـییه ده‌مێ گـۆتىیه وان : ( وَاذْكُرُوا إِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَاءَ مِنْ بَعْدِ عَادٍ وَبَوَأَكُمْ فِي الْأَرْضِ تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِهَا قُصُورًا وَتَنْحِتُونَ الْجِبَالَ بُيُوتًا فَاذْكُرُوا آلَاءَ اللَّهِ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ ـ وهـوین قه‌نـجىیا خودێ بیننه بیـرا خۆ ، كو وى پشتى ئویجاخا عادىیان هوین ل عـه‌ردى كـرنـه جـێـگر ، ووى هوین ل عه‌ردێ باش ئاكنجیكرن ، ڤێجا هوین ل جهێن ڕاست ژ وى عه‌ردى قه‌سرێن مه‌زن ئاڤادكه‌ن ، وهوین د چیایێن وى دا هنده‌ك خانىیێن دى دكـۆلــن ، ڤێجا هوین قه‌نجىیێن خودێ ل سه‌ر خۆ بیننه بیـرا خۆ ، و ب خرابكارى د عه‌ردى دا نه‌گه‌ڕن ) [ الأعراف : 74 ] .
ثەموودى كى بوون ؟ و ل كیڤه دژیان ؟
مـلـلـه‌تـێ ثەمــوودى ئێك ژوان ملله‌تان بوو یێن پشتى ملله‌تێ عادى هاتـیـن ، و ل دۆر نه‌سه‌با ڤى ملله‌تى زانا دبێژن : ئه‌و ژ دوونده‌ها ثەموودى بوون كو دبته نه‌ڤىیێ نه‌ڤىیێ نووحى ـ سلاڤ لـێ بن ـ ، وچونكى ئه‌ڤ ثەمووده باپیـرێ وان یێ مه‌زن بوو ئه‌و ب وى هاتنه ناڤكرن ، وبه‌رى نوكه ده‌مێ مه به‌حسێ هوود پێغه‌مبه‌رى كرى ـ سلاڤ لـێ بن ـ مه ئه‌و حه‌دیس ڤه‌گێرا بوو یا ( ئـبـن حببانى ) ژ ( ئه‌بوو ذه‌ررى ) ڤه‌گوهاستى كو چار پێغه‌مبه‌ر ژ عه‌ره‌بان هاتبوونه هلبژارتن وئێك ژ وان صالـح بوو ـ سلاڤ لـێ بن ـ ، وه‌كى ژ ناڤێ ڤى پێغه‌مبه‌رى ب خۆ ژى ئاشكه‌را دبت ئه‌و عه‌ره‌ب بوو ؛ چونكى په‌یڤا ( صالـح ) ـ وه‌كى ئاشكه‌را ـ په‌یڤه‌كا عه‌ره‌بى یه .
و ل دۆر وى جهى یێ ملله‌تێ ثەمـوودى لـێ دژیا دو ئیشاره‌ت د قـورئانێ دا هه‌نه :
⚪ئێك : ده‌مێ د سووره‌تا ( الفجر ) دا دبێژت : ( وَثَمُودَ الَّذِينَ جَابُوا الصَّخْرَ بِالْوَادِ ـ وثەموودىیێن ملله‌تێ صالـحى ئه‌وێن كه‌ڤر د نهالان سـمتیـن وبۆ خۆ كرینه خانى ) [ الفجر : 9 ] ، ژ ڤێ ئایه‌تێ ئاشكه‌را دبت كو ئه‌و جهێ ئه‌ڤ ملله‌ته لـێ دژیا ئه‌و چیا وگر لـێ هه‌بوون یێن خودان كه‌ڤر .
⚪ویا دووێ : ده‌مێ د سووره‌تا ( الحجر ) دا دبێژت : ( وَلَقَدْ كَذَّبَ أَصْحَابُ الْحِجْرِ الْمُرْسَلِينَ . وَآتَيْنَاهُمْ آيَاتِنَا فَكَانُوا عَنْهَا مُعْرِضِينَ . وَكَانُوا يَنْحِتُونَ مِنْ الْجِبَالِ بُيُوتًا آمِنِينَ . فَأَخَذَتْهُمْ الصَّيْحَةُ مُصْبِحِينَ . فَمَا أَغْنَى عَنْهُمْ مَـا كَـانُـوا يَكْسِبُونَ ـ و ب ڕاسـتـى خه‌لكێ نهالا حیجرێ صالـح سلاڤ لـێ بن دره‌وین ده‌رێخست ، ووان ب وێ چـه‌نــدێ دره‌و ب هـه‌مــى پــێـغـه‌مبه‌ران كر ؛ چونكى هه‌چىیێ باوه‌رىیێ ب پێغه‌مبه‌ره‌كى نه‌ئینت ئه‌و وى باوه‌رى ب چو پێغه‌مبه‌ران نه‌ئینایه ؛ چونكى دینێ هه‌مىیان ئێك بوو . ومه ئایه‌تێن خـۆ ئه‌وێن ڕاستىیا وى تشتى ئاشكه‌را دكه‌ن یێ صالـح پێ هاتى دا بوونه ملله‌تێ صالـحى ، به‌لـێ وان وجه‌ك بۆ خـۆ ژێ نه‌گرت ، وپشتا خـۆ دا یێ . ووان خانى د چیان دكـۆلان ، وئه‌و ژێ دپشت ڕاست بوون كـو ب سـه‌ر وان دا ناهه‌ڕفن . ئینا ل ده‌مێ سپێدێ زوى قێرىیا عه‌زابێ ئه‌و گرتن ، ڤێجا مال وخانىیێن وان یێن د چیان ڕا عه‌زاب ژ وان پاشڤه لـێ نه‌دا ، وئه‌و هێزا بۆ وان هاتىیه دان ژى چو فایدێ وان نه‌كر ) [ الحجر : 80-84 ] .
د ڤان ئایه‌تان دا خــودێ ناڤێ ( ئه‌لـحـجر ) بــۆ وى وه‌لاتى ددانت یێ ملله‌تێ ثەمـوودى ل دژیا ، ووه‌كى زانایێن جــوغــرافــىیـێ ئاشكه‌را دكه‌ن ئه‌ڤ وه‌لاته دكه‌فته ده‌ڤه‌را ( وادي القرى ) ل ژۆرىیا گزیرتا عه‌ره‌بان .
و د كتێبێن حه‌دیسێ دا هاتىیه كو پێغه‌مبه‌رى ـ سلاڤ لـێ بن ـ جهێ ڤى ملله‌تى ب دورستى بۆ صه‌حابىیێن خۆ ده‌سنیشان كربوو ، وخۆ بۆ وان ئاشكه‌را كربوو كانێ حێشتـرا صالـحى د كیڤه ڕا دهاته سه‌ر بیـرێ و د كیڤه ڕا دزڤڕى ، ئه‌ڤه ده‌مێ پـێـغـه‌مـبـه‌ر ـ سـلاڤ لـێ بن ـ د گه‌ل صه‌حابىیێن خۆ ده‌ركه‌فتىیه غه‌زایا ته‌بووكێ ل ڕۆژىیا گــزیرتا عه‌ره‌بان (ئەڤێ حەدیسا هە ئیمام ئەحمەد ب رێکەکا دروست ژ جابری ڤەدگوهێزت) ، ژ ڤێ حه‌دیسێ ئاشكه‌را دبت كو ملله‌تێ ثەموودى ل وێ ده‌ڤه‌رێ دژیان ئه‌وا دكه‌فتنه د ناڤبه‌را مه‌دینێ وتـه‌بـووكێ دا . ( هەر چەندە موسا پێغەمبەری سلاڤ لێ بن ب ئاشکەرایی بەحسێ مللەتێ عادی و ثەموودی بو مللەتێ خو کربوو ژی وەکی قورئان ژێ ڤەدگوهێزت: (وَقَالَ مُوسَى إِنْ تَكْفُرُوا أَنْتُمْ ومَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ . أَلَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ قَوْمِ نُوحٍ وعَادٍ وثَمُودَ والَّذِينَ مِـنْ بَعْدِهِمْ لَا يَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ .. ) [ إبـراهـيم : 8-9 ] بەلێ دگەل هندێ ژی سەرهاتییا ڤان هەردوو مللەتان دتەوراتا نوکەدا نینە ! و هەژی گوتنێیە کو سەرهاتییا ڤی مللەتی و تێبرنا وی دناڤ عەرەبان دا یا بەلاڤ بوو بەری قورئان بێتە خوارێ ژی).
د ناڤبه‌را عادى و ثەموودییان دا :
هـه‌ر چـه‌نـده یا مسـۆگـه‌ره كـو ملله‌تێ ثەمــوودى پشتى ملله‌تێ عادى هاتبوون ـ وه‌كى بــۆرى د گــه‌ل مه ـ به‌لـێ نه‌هاتىیه زانین كانێ چه‌ند سال وزه‌مان د ناڤبه‌را وان دا هه‌نه ، و ژ ئایه‌تێن قورئانێ ئاشكه‌را دبت كو ملله‌تێ ثەموودى ئێك ژ وان ملله‌تان بــوو یێن خودێ هــێـز وشیانێن مه‌زن داینێ ژ لایێ له‌شى ژى ڤه ، و ژ لایێ زانینێ ژى ڤــه ، لــه‌و وان قه‌سر و قوسویرێن مه‌زن د چیایان دكۆلان ، وئه‌ڤ پێشكه‌فتنا وان یا ( عمرانى ) هــنـدێ دگه‌هینت كو شارستانىیا ڤى ملله‌تى شارستانىیه‌كا پێشكه‌فتى بوو ، ونێزیك بوو ئه‌ڤ شارستانىیه ئێكا هند ژ وان چێ بكه‌ت كو ئه‌و هزر بكه‌ن ئێدى ئه‌و نامرن ، ویا زانا یه كو مرۆڤ ده‌مێ خۆ دبینت خودان شارستانىیه‌كا پــێـشـكـه‌فتى خۆ ژ خودایێ خۆ بێ منه‌ت دكه‌ت ، وهزر دكه‌ت هه‌چىیا وى بڤێت د عه‌ردى دا ئه‌و دشێت بكه‌ت .. صالـح ده‌مێ هاتى ملله‌تێ خۆ ل هندێ هشیار كر كو ئه‌ڤ پێشكه‌فتنا وان قه‌نجىیه كه خودێ د گه‌ل وان كرى ، ودڤێت ئـه‌و شوكرا ڤێ قه‌نجىیێ بكه‌ن ، صالحى گۆته وان :( أَتُتْرَكُونَ فِي مَا هَاهُنَا آمِنِينَ . فِي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ . وَزُرُوعٍ وَنَخْلٍ طَلْعُهَا هَضِيمٌ . وَتَنْحِتُونَ مِنْ الْجِبَالِ بُيُوتًا فَارِهِينَ . فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِي ـ ئــه‌رێ خـودایـێ هه‌وه دێ هه‌وه هێلته د وێ خۆشىیێ دا یا هوین تێدا وهوین هه‌ر دێ د ڤێ دنیایێ دا پشت ڕاست وته‌نا ژ عه‌زاب ونه‌مان ومرنێ مینن ؟ د ناڤ باغێن خودان به‌رهه‌م وكانىیێن ئاڤێ وبیستان ودارقه‌سپێن خودان بــه‌رهــه‌مــه‌كـێ نه‌رم وگـه‌هشتى دا ، وهوین ب شاره‌زایى ودفن بلندى ڤه خانىیان د چیایان دا دكـۆلن ) [ الشعراء : 146-149 ] .
صالح پێغه‌مبه‌ر :
ل سه‌ر ڕێكا نووحى وهوودى صالـح ژى هات ؛ دا به‌رێ ملله‌تێ خۆ بده‌ته ته‌وحیدا خودێ ، ووان ژ شركێ وصه‌نه‌م په‌رێسىیێ بده‌ته پاش ، وبه‌رى ئه‌م ســـه‌رهاتــىیا ڤى پێغه‌مبه‌رێ خودان قه‌در د گه‌ل ملله‌تێ وى یێ كافر ڤه‌گێڕین ، یا د جهێ خۆ دایه ئه‌م ڤى پێغه‌مبه‌رى بده‌ینه ناسین ، وبزانین كانێ جهێ وى د ناڤ ملله‌تێ وى دا چه‌ند بوو .
صالـح پێغه‌مبه‌ر ـ وه‌كى هه‌مى كوڕێن ملله‌تێ وى ـ ژ دوونده‌ها سامێ كوڕێ نووحىیه ، ودیرۆكڤان دبێژن : پشتى تووفانێ ده‌مێ دوونده‌ها نووحى ـ سلاڤ لـێ بـن ـ ل عـه‌ردى به‌لاڤ بووى هنده ژ نه‌ڤىیێن نه‌ڤىیێن سامێ كوڕێ نووحى ل وى جهى به‌لاڤ بوون یێ نوكه دبێژنێ : گزیرتا عه‌ره‌بان ، وئێك ژ وان عاد بـوو ، ویـێ دى ثەموود بوو ، عادى قه‌ستا ژێرىیا ڤى وه‌لاتى كر ل ده‌ڤه‌را یه‌مه‌نێ ، وثەموود چــوو ژۆرىیا ڤى وه‌لاتى ل نێزیكى ته‌بووكێ ، وهه‌ر ئێك ژ ڤان دوونده‌هه‌كا بۆش ب دویڤ كه‌ت ، حه‌تا بووینه دو ملله‌تێن سه‌ربـخـۆ و ب ناڤێ وان هـاتـنـه ناسـیـن : مـلـلـه‌تێ عادى ، وملله‌تێ ثەموودى ، وئه‌ڤ هه‌ر دوو ملله‌ته ل ده‌سپێكێ د خودێ ناس بوون ، وپشتى بۆرینا چه‌ند سال وزه‌مانان شركێ ڕێكا خۆ ل نك وان دیت ، وصه‌نه‌م په‌رێسى د ناڤ وان دا به‌لاڤبوو ، بۆ عادىیان خودێ هوود هنارت ، وبۆ ثەموودىیان صالـح ..
صالـح ئێك ژ وان ب خۆ بوو ، برایێ وان یێ نه‌سه‌بێ بوو : ( وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا ـ ومه بۆ ثەموودىیان برایێ وان صالح هنارت) [ هوود : 61 ] ، دیرۆكڤان دبــێــژن : د ناڤـبـه‌را صالـحــى وباپیـرێ وان یێ مه‌زن ثەموودى دا چار پێنج باب هه‌بوون ، وصالـحى ـ به‌رى بۆ پێغه‌مبه‌رینىیێ بێته هلبژارتن ـ بهایه‌كێ مه‌زن د ناڤ ثەموودىیان دا هـه‌بـوو ، ووان ئــه‌و ب پێش خۆ دئێخست و ژێ ب هـیـڤـى بـوون كــو مـلـلـه‌تـێ وى وجه‌كێ بۆ خۆ ژێ بگرت ، وه‌كى خودێ ژ زارده‌ڤێ وان ڤه‌دگوهێزت : ( قَالُوا يَاصَالِحُ قَدْ كُنتَ فِينَا مَرْجُوًّا قَبْلَ هَذَا أَتَنْهَانَا أَنْ نَعْبُدَ مَا يَعْبُدُ آبَاؤُنَا وَإِنَّنَا لَفِي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونَا إِلَيْهِ مُرِيبٍ ـ ثەموودىیان گـۆته پێغه‌مبه‌رێ خـۆ صالـحى : ب ڕاستى به‌رى تو ڤێ گـۆتنێ بێژىیه مه هیڤىیا مه ئه‌و بوو تو ببىیه ئێك ژ مه‌زن وڕیهسپىیێن مه ، ئه‌رێ تو مه پاشڤه لـێ دده‌ى كو ئه‌م وان خــوداوه‌نــدان بپه‌رێسین یێن بابێن مــه په‌رستنا وان دكر ؟ وهندى ئه‌مـیـن ئه‌م یێن د گــومانـێ دا ژ وێ گازىیا تو به‌رێ مه دده‌یێ كو ئه‌م خودێ ب تنێ بپه‌رێسین ) [ هوود : 62 ] .
مه‌عنا وان چو تێبینى ل سه‌ر كه‌سینىیا صالـحـى ب خـۆ نـه‌بـوون ووان دزانى صـالـح كـه‌سـه‌كـێ باش و ب كـێـرهاتـىیه ، به‌لـێ ( موشكیله ) ئه‌و گازى بوو یا صالـح پێ هاتى .
گازییا صالحی:
سه‌رهاتىیا صالحى دگه‌ل ملله‌تێ وى ، به‌رپه‌ڕه‌كێ دىیه ژ به‌رپه‌ڕێن هه‌ڤڕكىیا ئیسلامێ وجاهلییه‌تێ ، ئـه‌گـه‌ر د جهــ وده‌م وناڤان دا ژ به‌رپه‌ڕێن دى یا جودا بت ژى ، د ڕاستىیا خۆ دا یا جودا نینه ؛ چونكى گازى هه‌ر ئه‌و گازىیه یا نووح وهوود پێ هاتین ، وبه‌رسڤ ژى هه‌ر ئه‌و به‌رسڤه یا كافرێن به‌رى وان داى ، وخۆ ئه‌نجام ژى هه‌ر ئه‌و ئه‌نجامه :( وَإِلَى ثَمُودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ يَاقَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَكُمْ مِنْ إِلَهٍ غَيْرُهُ هُوَ أَنشَأَكُمْ مِنْ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَكُمْ فِيهَا فَاسْتَغْفِرُوهُ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي قَرِيبٌ مُجِيبٌ ـ ومه بۆ ثەموودىیان برایێ وان صالـح هنارت ، ئینا وى گـۆته وان : ئه‌ى ملله‌تێ من په‌رستنا خودێ ب تنێ بكه‌ن ، وهوین ژ دل عیباده‌تى بۆ وى بكه‌ن ؛ چونكى هه‌وه ژ وى پـێـڤـه‌تـر چو خودایێن دى یێن حه‌ق نینن ، ئه‌وه یێ ده‌ست ب ئافراندنا هه‌وه كرى ژ عه‌ردى ده‌مێ بابێ هه‌وه ئاده‌م ژێ چێكرى ، ووى هوین كرنه ئاڤاكه‌رێن عه‌ردى ، ڤێجا هوین داخوازا ژێبرنا گونه‌هان بۆ خـۆ ژ وى بكه‌ن ، وهوین ب تـۆبه‌كا دورست ڤه ل وى بزڤڕن . هندى خودایێ منه یێ نێزیكى وىیه یێ ژ دل عیباده‌تى بۆ وى بكه‌ت ، و ل وى بــزڤــڕت ، وئه‌و د به‌رسڤا وى دئێت ئه‌گه‌ر وى دوعا ژێ كرن )[ هود : 61 ] .
مه‌سه‌له هه‌ر ئه‌وه یا هه‌مى پێغه‌مبه‌ر پێ هاتینه هنارتن : ته‌وحیدا خودێ .. كو خوداینى وعیباده‌ت وگوهدارى وحوكمڕانى بۆ خودایێ ب حه‌ق ب تنێ بن ، ئه‌وێ مرۆڤ ژ چوننه‌یێ داى ، وجێگرىیا د عه‌ردى دا ئێخستىیه د ده‌ستان دا ، وهه‌ر جاره‌كا ئه‌ڤ گازىیه هاته بلندكرن ، مرۆڤ د ده‌رحه‌قێ دا دبنه دو پشك : ( وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَـى ثَـمُـودَ أَخَاهُمْ صَالِحًا أَنْ اعْبُدُوا اللَّهَ فَإِذَا هُـمْ فَرِيقَانِ يَخْتَصِمُون ـ و ب ڕاستى مه بۆ ثەموودىیان برایى وان صالح هنارتبوو : كو ته‌وحیدا خودێ بكه‌ن ، وپه‌رستنا كه‌سێ دى نه‌كه‌ن ، ڤێجا ده‌مێ صالـح بۆ وان هاتى وبه‌رێ وان دایه خـودێ وپـه‌رستنا وى ملله‌تێ وى بوونه دو ده‌سته‌ك : هنده‌كان باوه‌رى پێ ئینا ، وهنده‌كان كــوفــر ب گازىیا وى كـــر ، وهــه‌ر ئــێـك ژ وان هـزر دكـر ئــه‌و یێ حـه‌قـه )[ النمل : 45 ] .
ومه‌ژى هشكىیا ملله‌تێ صالحى ـ وه‌كى هه‌ر ملله‌ته‌كێ دى یێ كافر ـ گه‌هشبوو ده‌ره‌جه‌كێ وان ڕاستى ودورستىیا بیر وباوه‌ران ب كارێ باب وباپــیـران ڤه گرێ ددا ؛ چونكى ل به‌ر وان تشته‌كێ مسۆگه‌ر بوو كو دورستى به‌س ئه‌و تشته یێ باب وباپیـران كرى ، وان گـۆته پێغه‌مبه‌رێ خۆ صالـحى :( قَالُوا يَاصَالِحُ قَدْ كُنتَ فِينَا مَرْجُوًّا قَبْلَ هَذَا أَتَنْهَانَا أَنْ نَعْبُدَ مَا يَعْبُدُ آبَاؤُنَا وَإِنَّنَا لَفِي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونَا إِلَيْهِ مُرِيبٍ ـ ئه‌ى صالـح ! ب ڕاستى به‌رى تو ڤێ گـۆتنێ بێژىیه مه هیڤىیا مه ئه‌و بوو تو ببىیه یه‌ك ژ مه‌زن وڕیهسپىیێن مه ، ئه‌رێ تو مه پاشـڤـه لـێ دده‌ى كو ئه‌م وان خوداوه‌ندان بپه‌رێسین یێن بابێن مه په‌رستنا وان دكر ؟ وهندى ئه‌مین ئه‌م یێن د گومانێ دا ژ وێ گازىیا تو به‌رێ مه دده‌یێ كو ئه‌م خودێ ب تنێ بپه‌رێسین ) [ هود : 62 ] .
یـه‌عـنـى : گرفتارىیا وان یا مه‌زن ئه‌و بوو چاوا ئه‌و دێ ڕێبازا باب وباپێران هـێـلن ـ كو شركه ـ وباوه‌رىیێ ب وى دینى ئینن یێ صالـح پێ هاتى ـ كو ته‌وحیده ـ !
وهۆسا بۆ مه ئاشكه‌را دبت كو ته‌وحید گازىیه‌كه به‌رى هه‌ر تشته‌كى مه‌ژى یێ خودانێ خۆ ژ بن ده‌ستىیا ته‌قلید وچاڤلێكرنا باب وباپیـران ڕزگار دكه‌ت .
دفن بلندییه‌كا بێ مه‌عنا :
مه گـۆت : ثەموودىیێن ملله‌تێ صالـحى چو تێبینى ل سه‌ر كه‌سینىیا صالـحـى ب خۆ نه‌بوون ، به‌لكى وان هیڤىیه‌كا مه‌زن هه‌بوو كو صالـح ژ به‌ر شاره‌زایى وعه‌قلدارى وتێگه‌هشتنا خۆ ببته ئێك ژ مه‌زن وڕیهسپىیێن وان ، ئه‌ڤه به‌رى ئه‌و به‌رێ وان بده‌ته ته‌وحیدێ وپشتى صالـح ب گازىیا حه‌ق بۆ وان هاتى ئه‌و د ده‌ر حه‌قا وى دا بوونه دو پشك : بارا پتـر ژ وان ـ و ب تایبه‌تى ڕێبه‌ر ومه‌زن وده‌وله‌مه‌ندێن وان ـ دژى صالـحى وگازىیا وى ڕاوه‌ستان ، وهژماره‌كا كێم باوه‌رى ب صالـحـى ئینا .
ئه‌وێن باوه‌رى نه‌ئیناى هێجه‌تا وان چ بو ؟
هێجه‌تا ژ هه‌مىیا مه‌زنتـر ئه‌و بوو وان گـۆت : چاوا ئه‌م ڕێكا باب وباپیـرێن خۆ بهێلین ودویكه‌فتنا دینه‌كێ دى بكه‌ین ؟!
هێجه‌تا وان یا دى ئه‌ڤه‌بوو وان هزر دكر خودێ ژ هندێ مه‌زنتـره كو مرۆڤه‌كى بكه‌ته پێغه‌مبه‌ر وبۆ خه‌لكى بهنێرت : ( كَذَّبَتْ ثَمُودُ بِالنُّذُرِ . فَقَالُوا أَبَشَرًا مِنَّا وَاحِدًا نَتَّبِعُهُ إِنَّا إِذًا لَفِي ضَلَالٍ وَسُعُرٍ . أَؤُلْقِيَ الذِّكْرُ عَلَيْهِ مِنْ بَيْنِنَا بَلْ هُوَ كَذَّابٌ أَشِرٌ ـ ثەموودىیان دره‌و ب وان ئایه‌تان كر یێن ئه‌و ترساندین ، وگـۆتن : ئه‌رێ ئه‌م ئه‌ڤ كـۆمـا بـۆش دویكه‌فتنا مـرۆڤـه‌كـێ ب تنێ بكه‌ین ؟ ب ڕاستى ئه‌گه‌ر مه وه كر ئه‌و ئه‌م ددینین و ژ ڕاستىیێ ددویرین . ئه‌رێ ژ ناڤبه‌را مه هه‌مىیان وه‌حى بۆ وى هاتىیه وئه‌و بوویه پێغه‌مبه‌ر ، وئه‌و ئێكێ ب تنێیه ؟ ب ڕاستى ئه‌و گه‌له‌كێ دره‌وین وخۆمه‌زنكه‌ره)[ القمر : 23-25 ] ، گـۆتن : بۆچى خودێ ملیاكه‌ته‌ك بـۆ مـه نه‌دهنارت به‌رێ مه بده‌ته دینێ خۆ ئه‌گه‌ر ڕاست بت ئه‌ڤه دینێ وى بت ، نه .. صالـح دره‌وان دكه‌ت خودێ ئه‌و بو مه نه‌هنارتىیه !
هـه‌مـى هـێـجه‌تا وان ئه‌ڤه بوو .. ودا ئــه‌و وه‌سا خــۆ نیشا خه‌لكێ بده‌ن كو ئه‌و ل دویڤ ده‌لیلێن ئاشكه‌را وبه‌رچاڤ دچن، وان باوه‌رى ئینا خۆ ب گازىیا صالـحى ب ده‌لیله‌كێ به‌رچاڤ ڤه گرێدا ، گـۆتن : ( مَا أَنْتَ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنَا فَأْتِ بِآيَةٍ إِنْ كُنْتَ مِنْ الصَّادِقِين ـ تو ژى وه‌كى مه مرۆڤى ژ دوونده‌ها ئاده‌مىیى ، ڤێجا چاوا پێغه‌مبه‌رینى دێ بۆ ته ئێت ؟ كانێ نیشانه‌كا ئاشكه‌را بۆ مه بینه پێغه‌مبه‌رینىیا تـه ڕاســـت ده‌ربێخت ، ئه‌گه‌ر تو ژ ڕاستگـۆیانى كو خودێ تو بۆ مه یێ هنارتى ) [ الشعراء : 154 ] .
یێ نــه‌شاره‌زا دێ هــزر كـه‌ت ئـه‌و ملله‌تـه‌ك بـوون بـیـر وباوه‌رێن خـۆ هـه‌مـى ب نیشان وده‌لیلێن ئاشكه‌را ڤه گرێ ددان ، ڤێجا قوسویرى به‌س ئه‌و بوو صالـحـى چوو نیشانێن ئاشكه‌را د گه‌ل دا نه‌بوون !
ده‌لیله‌كێ ئاشكه‌را .. وشه‌رته‌كێ مه‌زن :
گه‌له‌ك جاران وه‌سا یا چێبووى ملله‌تێن كافر داخوازا موعجزه‌یه‌كا په‌رده‌دڕ ونه‌عه‌ده‌تى ژ پێغه‌مبه‌رێن خۆ كرییه دا ببته نیشان ل سه‌ر ڕاستگۆیىیا پێغه‌مبه‌رینىیا وان ، وثەموودى ئێك ژ وان ملله‌تان بوون ، گاڤا پێغه‌مبه‌رێ وان صالـحـى گازىیا خۆ د ناڤ وان دا به‌لاڤ كرى ، ووان چوو هێجه‌ت نه‌ماین كو نه‌باوه‌رى ئینانا خۆ پێڤه گرى بده‌ن ڕابوون داخوازا موعجه‌زه‌یه‌كێ ژى كر .
ته‌فسیـرزان دبێژن : ثەموودى ڕۆژه‌كێ ل دیوانـخـانه‌یا خۆ دڕوینشتى بوون ، پێغه‌مبه‌رێ وان صالـح هاته نك وان وداخـواز ژ وان كر ئه‌و باوه‌رىیێ ب دینێ وى بینن وكافرىیا خۆ بهێلن ، ئینا وان گـۆت : وى كه‌ڤرێ هه تو دبینى .. چى گاڤا ته حێشتـره‌ك بـۆ مه ژێ ده‌رێخست ، ئه‌و تو مرۆڤه‌كێ ڕاستگـۆیى . پێغه‌مبه‌رێ وان گـۆتێ : باشه ئه‌گه‌ر مـن داخوازا هه‌وه بۆ هه‌وه ب جهــ ئینا هوین دێ باوه‌رىیێ ب من ئینن ؟ وان گـۆت : به‌لـێ ، ووان سۆز وپه‌یمان ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ دانه صالـحى .
صالـح چـــوو وێــڤـه و ل به‌رانبه‌ر خودایێ خۆ ڕاوه‌ستا وده‌ست ب نڤێژێ كر ، و د نڤێژا خۆ دا دوعا ژ خودایێ خۆ كر كو ئه‌و داخوازا ملله‌تێ وى ب جه بینت بۆ هندێ دا ئه‌و باوه‌رىیێ ب دینێ حه‌ق بینن ، خودێ وه‌حى بۆ پێغه‌مبه‌رێ خۆ هنارت كو ئه‌و دێ داخوازا وان ب جهــ ئینت به‌لـێ ب وى شه‌رتى ئه‌و مایێ خۆ د وێ حێشتـرێ نه‌كه‌ن ، جهێ وێ بڤێت ئه‌و دێ لـێ چه‌رت ، وئاڤا بیـرا وان دێ ڕۆژه‌كێ بۆ وان بت وڕۆژه‌كێ بۆ حێشتـرێ بت .
( قَالَ هَذِهِ نَاقَةٌ لَهَا شِرْبٌ وَلَكُمْ شِرْبُ يَوْمٍ مَعْلُومٍ . وَلَا تَمَسُّوهَا بِسُوءٍ فَيَأْخُذَكُمْ عَذَابُ يَوْمٍ عَظِيمٍ ـ صالـحـى گـۆتــه وان : ئـــه‌ڤـه حـێـشـتـره‌كـه خودێ دایه هه‌وه ل ڕۆژه‌كا ده‌سنیشانكرى ئاڤ بارا وێیه ، و ل ڕۆژه‌كا دى ئاڤ بۆ هه‌وه‌یه . وێ ڕۆژا دۆرا ڤه‌خوارنا وێ بت چێ نابت هوین ئاڤێ ژێ ڤه‌خۆن ، وڕۆژا دۆرا هه‌وه بت ئــه‌و ئاڤێ ڤه‌ناخۆت ، وتشته‌كێ خراب وه‌كى لێدانێ یان ڤه‌كوشتنێ چێ نابت هـــوین د گـه‌ل بكه‌ن ، ئه‌گه‌ر خودێ ب عه‌زابا ڕۆژه‌كا مه‌زن دێ هه‌وه تێ به‌ت )[ الشعراء : 155-156 ] .
ووه‌سا دیاره كو وان ئــه‌ڤ شه‌رته قه‌بویلكر له‌و خودێ داخوازا وان ب جهــ ئینا وحێشتـره‌ك ب وى ڕه‌نــگــى وان گـۆتى ، و ژ وى كه‌ڤرێ وان ده‌سنیشانكرى ئینا ده‌ر .
ثەموودى وجه‌ڕباندن :
ووه‌سا چێبوو خودێ موعجزه‌یا ده‌رێخستا حێشتـرى ژ كه‌ڤرى ل سه‌ر ده‌ستێ پێغه‌مبه‌رێ خۆ صالـحى ب جهــ ئینا ، ب وى ڕه‌نگى یێ ملله‌تێ وى خواستى پشتى صالـحى ل سه‌ر وان كرىیه شه‌رت كو ئه‌و ده‌ست نه‌كه‌نه وێ حێشتـرێ ، وئاڤا بیـرێ ڕۆژه‌كێ بۆ وێ بهێلن به‌رانبه‌ر هندێ كو ئه‌و شیـرى بۆ خۆ ژێ بدۆشن هندى وان بڤێت .
وهنارتنا ڤێ حێشتـرێ ب ڤى ڕه‌نگى نه‌عه‌ده‌تى بۆ هندێ بوو دا خودێ وان پێ بـجـه‌ربینت : ( إِنَّا مُرْسِلُو النَّاقَةِ فِتْنَةً لَهُمْ فَارْتَقِبْهُمْ وَاصْطَبِرْ . وَنَبِّئْهُمْ أَنَّ الْمَاءَ قِسْمَةٌ بَيْنَهُمْ كُلُّ شِرْبٍ مُحْتَضَر ـ هندى ئه‌مین ئه‌م دێ وێ حێشتـرێ ژ كه‌ڤرى ده‌رێخین یا وان داخــوازكــرى ؛ دا وان پــێ بـجـه‌ڕبینین ، ڤێجا تو ـ ئه‌ى صالـح ـ زێره‌ڤانىیێ ل وان بكه كانێ دێ چ عه‌زاب ب سه‌ر وان دا ئێت ، وتو صه‌برێ ل سه‌ر گازىیا خۆ ونه‌خۆشىیا وان بكێشه . وتو ب وان بده زانین كو ئاڤ د ناڤبه‌را ملله‌تێ ته وحێشتـرێ دا یا لێكڤه‌كرىیه : ڕۆژه‌كێ بۆ حێشتـرێیه ، وڕۆژه‌كێ بۆ وانه ، هـه‌ر ڕۆژه‌كـێ ئه‌و دێ ئاماده بــت یێ بارا وى بــت ، ویـێ بارا وى نه‌بت ئاماده نابت ) [ القمر : 27 – 28 ] ، وئه‌و بووئه‌و دڤێ جه‌رباندنێ دا ب سه‌رنه‌كه‌فتن !
یا به‌ر عه‌قل ئه‌و بوو ده‌مێ ثەموودىیان ئه‌ڤ موعجزه ژ پێغه‌مبه‌رێ خۆ دیتى باوه‌رى پێ ئینابا وزانیبا كو ئه‌ڤ كاره ژ خودێیه ، به‌لـێ وان ئه‌و نه‌كر ، وشوینا كو ئه‌ڤ موعجزه باوه‌رىیێ ل نك وان په‌یدا بكه‌ت پتـر ئه‌و ل سه‌ر كوفرێ مجد كرن ، له‌و صالحى جاره‌كا دى ده‌ست ب شیره‌تكرنا وان كر :( إِذْ قَالَ لَهُمْ أَخُوهُمْ صَالِحٌ أَلَا تَتَّقُونَ . إِنِّـي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ . فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِي . وَمَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِي إِلَّا عَلَى رَبِّ الْعَالَمِينَ . أَتُتْرَكُونَ فِي مَا هَاهُنَا آمِنِينَ . فِي جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ . وَزُرُوعٍ وَنَخْلٍ طَلْعُهَا هَضِيمٌ . وَتَنْحِتُونَ مِنْ الْجِبَالِ بُيُوتًا فَارِهِينَ . فَاتَّقُوا اللَّهَ وَأَطِيعُونِي . وَلَا تُطِيعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِينَ . الَّذِينَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ ـ ده‌مــێ بــرایــێ وان صــالـحـى گـۆتىیه وان : ئه‌رێ هوین ژ عـه‌زابا خـودێ ناتـرسـن ، وپـه‌رسـتـنا وى ب تنێ ناكه‌ن ؟ هندى ئه‌زم ئه‌ز ژ لایێ خودێ ڤه بۆ هه‌وه یێ هاتیمه هنارتن ، وئه‌ز د گه‌هاندنا ڤێ په‌یامێ دا یێ ده‌سپاكم ، كا چاوا مــن ئه‌و ژ خودێ وه‌رگرتىیه وه‌سا ئه‌ز وى دگه‌هینمه هه‌وه ، ڤـێـجا هوین ژ خودێ بتـرسن ، وپێگیـرىیێ ب وێ بكه‌ن یا من به‌رێ هه‌وه دایێ . وئـه‌ز سـه‌را شـیـره‌تــكـرن وڕێنیشادانا هه‌وه داخوازا چو جزاى ژ هه‌وه ناكه‌م ، هه‌ما جزایێ من ب تــنــێ ل سه‌ر خودایێ هه‌مى چێكرىیانه . ئه‌رێ خودایێ هه‌وه دێ هه‌وه هێلته د وێ خــۆشــىیــێ دا یا هــویـن تێدا وهوین هه‌ر دێ د ڤێ دنیایێ دا پشت ڕاست وته‌نا ژ عه‌زاب ونه‌مان ومرنێ مینن ؟ د ناڤ باغێن خودان بـه‌رهه‌م وكانىیێن ئاڤــێ وبیستان ودارقــه‌سپێن خـــودان بـــه‌رهـه‌مه‌كێ نه‌رم وگه‌هشتى دا ، وهوین ب شاره‌زایى ودفن بلندى ڤه خانىیان د چیایان دا دكـۆلن . ڤێجا هوین ژ عه‌زابا خودێ بتـرسن ، وگوهدارىیا شیـره‌تا من بكه‌ن ، وگوهێ خۆ نه‌ده‌نه وان یێن زۆردارى ل خۆ كرى وگه‌له‌ك ب ناڤ گونه‌هێ وبێ ئه‌مرىیا خودێ ڤه چووین ، ئــه‌وێن كارێ وان خرابكارىیا د عـــه‌ردى دایــــه وئـــه‌و چاكىیێ تێدا ناكه‌ن) [ الشعراء: 142 – 152 ] .
به‌لـێ ڤێ هه‌مىیێ كار د وان نه‌كر ، ووان به‌رده‌وامى ل سه‌ر ركدارىیا خۆ كر ، حه‌تا مه‌سه‌له گه‌هشتىیه هندێ وان ئنیه‌تا دو تاوانێن مه‌زن كره دلـێ خۆ ..
تێچوون بۆ ثەموودییان بت :
ده‌مێ سه‌ر داچوونا ملله‌تێ ثەموودى ژ توخویبان ده‌ركه‌فتى ووان ئه‌و حێشتـر ڤه‌كوشتى یا خودێ ب ڕه‌نگه‌كێ موعجزه دایه وان ، ووان پیلان گێڕاین دا كو پێغه‌مبه‌رێ خۆ صالـحى وخودان باوه‌رێن د گه‌ل وى دا ژى بكوژن ، فه‌رمانا خودێ ل سه‌ر تێبـرنا وان هات .
گاڤا وان حێشتـر ڤه‌كوشتى پێغه‌مبه‌رێ وان صالـحـى گـۆته وان : حـه‌تا سێ ڕۆژێن دى خودێ عه‌زابه‌كا عام دێ ب سه‌ر هه‌وه دا ئینت ، وه‌كى د ئایه‌ته‌كا پیـرۆز دا هاتى : ( فَقَالَ تَمَتَّعُوا فِي دَارِكُمْ ثَلَاثَةَ أَيَّامٍ ذَلِكَ وَعْدٌ غَيْرُ مَكْذُوبٍ ـ صالـحى گـۆته وان: سێ ڕۆژان هوین ل وارێ خـۆ خـۆشىیێ ببه‌ن ، پشتى وان هه‌ر سێ ڕۆژان مسۆگه‌ر عه‌زاب دێ ب سه‌ر هه‌وه دا ئـێـت ، وئـه‌ڤـه سـۆزه‌كه ژ خودێ دره‌و تێدا نینه ، وهه‌ر دێ ئێت ) [ هود : 65 ] .
و ل شوینا كو ئه‌و باوه‌رىیێ ب ڤێ گه‌فا صالـحـى بینن و ژ عه‌زابدانێ بتـرسن ، ئه‌و ڕابوون بــه‌رگــه‌ڕیان كـر دا صالـحـى وبنه‌مالا وى بكوژن . ئه‌و هه‌ر نه‌هـ زه‌لامێن پـه‌یـمان ب كوشتنا صالحى دایه ئێك ودو ب شه‌ڤ ل ژڤانێ خۆ ده‌ركـه‌فـتـن ، و ل جهه‌كێ ده‌سنیشانكرى گه‌هشتنه ئێك ، وهه‌مىیان پێكڤه قه‌ستا صالـحى كر ، به‌لـێ وان تــشــتـه‌ك دڤیا وخودێ تشته‌كێ دى ، وهه‌ر گاڤ ئه‌و تشت چێ دبت یێ خودێ دڤــێــت .. بارانــه‌كا به‌ران یا ل نك خودایێ ته بۆ سه‌رداچوویان هاتىیه ئاماده‌كرن ل وان هه‌ر نه‌هــ مرۆڤان بارى ، ووه‌كى د هنده‌ك ریـوایـه‌تان دا هاتى ئه‌و به‌خت ره‌شێ حێشتـر ڤه‌كوشتى ئێك ژ وان نه‌هــ كه‌سان بوو . ڕۆژا دویڤ دا ده‌مێ بـــوویـه سپێده ڕۆژا ئێكێ یا گه‌فێ ده‌ست پێ كر ، وڕۆژا دووێ ویا سىیێ ژى ب سه‌ر وان دا بــۆرى وبــه‌رێ وان لـێ بــوو كانێ دویماهىیا هه‌ڤڕكىیا وان وصالـحى دێ ل سه‌ر چ ڕاوه‌ستت ، و ل سپێده‌یىیا ڕۆژا چارێ د گه‌ل ڕۆژهه‌لاتێ قێرىیه‌كا وه‌سا ل وان هاته ڕاهێلان په‌ردێن گوهێن وان هاتنه دڕاندن ، و د گه‌ل ڤێ قێڕىیێ وان هند دیت ل بـن پـىیێن وان شـلـقـه‌كا مه‌زن ب عه‌ردى كه‌فت ئه‌و تێكدا هژاندن : ( فَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا نَجَّيْنَا صَالِحًا وَالَّذِينَ آمَنُوا مَعَهُ بِرَحْمَةٍ مِنَّا وَمِنْ خِزْيِ يَوْمِئِذٍ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَزِيزُ . وَأَخَذَ الَّذِينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِي دِيَارِهِمْ جَاثِمِينَ . كَأَنْ لَمْ يَغْنَوْا فِيهَا أَلَا إِنَّ ثَمُودَ كَفَرُوا رَبَّهُمْ أَلَا بُعْدًا لِثَمُودَ ـ ڤێجا ده‌مێ فه‌رمانا مه ب تێبرنا ثەموودىیان هاتى مــه ژ دلـۆڤانــىیا خـۆ صالـح وئه‌وێن د گه‌ل دا باوه‌رى ئیناى ڕزگاركرن ، ومه ئه‌و ژ ڕه‌زیلى وشه‌رمزارىیا وێ ڕۆژێ ڕزگاركرن . هندى خودایێ ته‌یه ئه‌وه خودان هێزێ زال ، و ژ زالبوون وهێزدارىیا وى بوو وى ملله‌تێن سه‌رداچووى تێبرن ، وپێغه‌مبه‌ر ودویكه‌فتىیێن وان ڕزگاركرن . وده‌نگه‌كێ ب هێز وبلند ثەموودىیێن زۆردار گرتن ، ڤێجا ئه‌و ل وارێ خـۆ بوونه هنده‌ك كه‌له‌خێن مرار وكه‌فتنه سه‌ر ده‌ڤى . هه‌ر وه‌كى ئه‌و ـ ژ له‌زێن نه‌مانا وان دا ـ ده‌مه‌كى ل وى جهى نه‌بووین . نــێ هــنـــدى ثەمـــوودى بوون وان باوه‌رى ب خودایێ خـۆ نه‌ئینا بـوو . نـێ تـێـچـوون ودویـركه‌فتنا ژ دلــۆڤـانـىیا خــودێ بۆ ثەموودىیان بت ، ڤێجا ئه‌و چه‌ند دڕه‌زیل ودل نـه‌خــۆشـن ! )[ هود : 66 –68 ] .
و ب ڤى ڕه‌نگى عه‌زابێ كافرێن ملله‌تێ ثەموودى هه‌مى هاتنه تێبرن ، ب تنێ زه‌لامه‌ك تێ نه‌بت دگـۆتنێ : ( ئه‌بوو رغال ) پێغه‌مبه‌ر ـ سلاڤ لـێ بن ـ دبێژت : ئه‌و ل حه‌ره‌مێ بوو ، وگاڤا ژ حه‌ره‌مێ ده‌ركه‌فتى ئه‌و هاته سه‌رێ وى یا هاتى یه سه‌رێ ملله‌تێ وى . ل پـتـرین ده‌مان مرۆڤێن كوته‌ككار وزرته‌ك ب هێزا خۆ دئێنه خاپاندن وهزر دكه‌ن چو هێز نینن بشێن خۆ ل به‌رانبه‌ر شیان وڤیانێن وان بگرن ، وده‌مێ ئه‌و دگه‌هنه كلۆڤانكىیا ڤێ خاپاندنا خۆ ژ لایه‌كى ڤه یێ ئه‌و چو هزرێ بۆ نه‌كه‌ن عــه‌زابا خـــودێ ب ســــــه‌ر وان دا دئێت ، و د ناڤبه‌را چاڤ وبروىیان دا ئه‌و ب زرته‌كىیا وان ڤه ژ سه‌ر ڕوىیێ عه‌ردى دئێنه مالین .. ( وَمَكَرُوا مَكْرًا وَمَكَرْنَا مَكْرًا وَهُـمْ لَا يَشْعُرُونَ . فَانظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ مَكْرِهِمْ أَنَّا دَمَّرْنَاهُمْ وَقَوْمَهُمْ أَجْمَعِينَ . فَتِلْكَ بُيُوتُهُمْ خَاوِيَةً بِمَا ظَلَمُوا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ . وَأَنجَيْنَا الَّذِينَ آمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ ـ ووان ئه‌ڤ پیلانه گێڕا دا صالـحى وخه‌لكێ مالا وى بكوژن ، ئینا مه پێغه‌مبه‌رێ خۆ صالـح ب سه‌رئێخست ، ومه ب خافله‌تى ڤه ئه‌و گـرتـن وعه‌زابدان ، بێى ئه‌و هزرا عه‌زابا مه بكه‌ن یان كاره‌كى بۆ بكه‌ن . ڤێجا تو ـ ئه‌ى موحه‌ممه‌د ـ بـــه‌رێ خـۆ بـده دویــماهىیا غه‌درا ڤان د گه‌ل پێغه‌مبه‌رێ وان صالـحى كانێ مه چ ب سه‌رى ئینا ؟ مه ئــه‌و وملله‌تێ وان هه‌مى تێبـرن . ڤێجا ئه‌وێن هه خانىیێن وانه دكاڤلن كه‌س تێدا نینه ؛ ژ به‌ر وێ زۆردارىیا وان ل خۆ كـرى ، كـو شرك ب خودێ كرى وباوه‌رى ب پێغه‌مبه‌رێ خۆ نه‌ئیناى . هـنـدى د وێ تێبـرنێ دایه نیشانه‌ك ووجه‌ك بۆ وى ملله‌تى هه‌یه یێ پێ ئاگه‌هدار ، وئه‌ڤه ڕێبازا مه‌یه د ده‌ر حه‌قا وان دا یێن باوه‌رىیێ ب پێغه‌مبه‌ران نه‌ئینن . ومه صالـح وئه‌وێن باوه‌رى د گه‌ل دا ئیناى ژ وێ عه‌زابێ ڕزگاركرن یا ب سه‌رێ ثەموودىیان هاتى، ئه‌وێن ب باوه‌رىیا خۆ خۆ ژ خودایى پاڕاستى ) [ النمل : 50 ـ 53 ] .
وصالـح پێغه‌مبه‌ر ـ سلاڤ لـێ بن ـ وخودان باوه‌رێن د گه‌ل وى دا ژ وێ عه‌زابێ هاتــنــه ڕزگاركرن ، وده‌مـــێ صـــالـحـى پـشـت دایه ملله‌تێ خۆ یێ نه‌گوهدار ب خه‌مبارى ڤه وى دگـۆت : ( يَاقَوْمِ لَقَدْ أَبْلَغْتُكُمْ رِسَالَةَ رَبِّي وَنَصَحْتُ لَكُمْ وَلَكِنْ لا تُحِبُّونَ النَّاصِحِين ـ ئه‌ى ملله‌تێ من ب ڕاستى من ئه‌و په‌یام گه‌هانده هه‌وه یا خودایێ من فه‌رمان پێ ل من كرى ، وبـۆ شیـره‌تكرنێ وتـرساندنێ یا ژ من هاتى من كر ، به‌لـێ هوین حه‌ز ژ شیـره‌تكه‌ران ناكه‌ن ، هوین گـۆتنێن وان دزڤڕینن ، وهه‌وه گوهدارىیا هه‌ر شه‌یتانه‌كێ له‌عنه‌تى یێ هه‌ى كر )[ الأعراف : 79 ] .
پێغه‌مبه‌رێ ئیسلامێ ل شوینوارێ ثەموودییان :
د كتێبێن حه‌دیسان هاتىیه كو ده‌مێ پێغه‌مبه‌ر ـ سلاڤ لـێ بن ـ چوویه غه‌زایا ته‌بووكێ د به‌ر شوینوارێن ملله‌تێ ثەموودى ڕا بۆرى ، وئه‌و جهــ نیشا صه‌حابىیێن خۆ دان یێن كو حێشتـر تێڕا دهات ودچوو ، وگـۆته صه‌حابىیێن خۆ : ده‌مێ هوین دچنه جهێ وان یێن هاتینه عه‌زابدان ب گرى ڤه ببۆرن ؛ دا ئه‌و نه‌ئێته سه‌رێ هه‌وه یا هاتىیه سه‌رێ وان ، وده‌مێ پێغه‌مبه‌رى ـ سلاڤ لـێ بن ـ دیتى هه‌ڤالێن وى ئاڤ بۆ خۆ ژ بیـرا ثەموودىیان یا داگرتى وهه‌ڤیـرێ خۆ یێ پێ كرى ، گۆته وان : وێ ئاڤێ بڕێژن ووى هه‌ڤیـرى بده‌نه حێشتـرێن خۆ .
دویماهییا صالح پێغه‌مبه‌رى :
د هنده‌ك گـۆتنان دا هاتىیه كو پشتى كافرێن ملله‌تێ صالـحى هاتینه تێبـرن ، ووارێ وان ژ مرۆڤان ڤالا بووى وبوویه كاڤل ، پێغه‌مبه‌رێ وان صالـحى ـ سلاڤ لـێ بن ـ قه‌ستا مه‌كه‌هێ كر و ل حــه‌ره‌مێ ئاكنجى بوو حه‌تا ئه‌مرێ خودێ كرى ، و ژ ڤێ چه‌ندێ دئێته زانین كو حه‌ره‌م و باژێڕێ مه‌كه‌هێ هنگى دئاڤا بوون ، ویا دیاره كو پشتى هینگى كه‌عبه خراب بوو بوو ، وباژێڕێ مه‌كه‌هێ كاڤل بوو بوو حه‌تا ئیبـراهیم پــێــغـه‌مبه‌ر ـ سلاڤ لـێ بن ـ هاتى وجاره‌كا دى كه‌عبه ئاڤا كرى وه‌كى كو دێ بۆ مه ژ سه‌رهاتىیا وى ئاشكه‌را بت ئه‌گه‌ر خودێ حه‌ز بكه‌ت .
وخودێ چێتـر دزانت .
کومــێتــدان لسـه‌ر بابــه تـی