سه‌رهاتییا پێغه‌مبه‌ر یوونسى
سه‌رهاتییا پێغه‌مبه‌ر یوونسى
ملله‌تێ یوونسى :
وه‌كى مه گـۆتى : یوونس ئێك ژ وان پێغه‌مبه‌ران بوو یێن خودێ وه‌حى بۆ هنارتى وفه‌رمان لێكرى كو به‌رێ ملله‌تێ خۆ یێ كافر بده‌ته باوه‌رییا ب خودێ ، و د گه‌ل كو قورئان ئیشاره‌تێ دده‌ته هژمارا ملله‌تێ یوونسى یـا بـۆش ده‌مێ دبێژت :(وَأَرْسَلْنَاهُ إِلَى مِائَةِ أَلْفٍ أَوْ يَزِيدُونَ ـ مه ئه‌و بۆ سه‌د هزاران یان پتـر هنارتبوو ) به‌لـێ ئاشكه‌را ناكه‌ت كانێ ئه‌و ملله‌ت ل كیڤه وكه‌نگى دژیا ، بـه‌لـێ وه‌كى د گه‌ل مه بۆرى د حه‌دیسێ دا هاتییه كو ملله‌تێ یوونسى ل باژێڕێ ( نەینه‌وایێ ) یێ ئاكنجى بوو ، وته‌ورات ژى ڤێ بۆچوونێ ڕاست دبـیـنـت ، ب تـنـێ تشته‌كێ جودا هه‌یه : قورئان وحه‌دیس ئاشكه‌را دكه‌ن كو یوونس ئێك ژ كوڕێن وى ملله‌تى بوو یێ ئه‌و بۆ هاتییه هنارتن ، و ( سفر یونان ) ژ ( العهد القدیم ) ئاشكه‌را دكه‌ت كو یــوونان مـرۆڤـه‌كێ ئسرائیلى بوو خودێ بۆ خه‌لكێ نەینه‌وایێ یێن نه ئسرائیلى هنارتبوو .
پشتى ڤێ سیناهییێ ل سه‌ر كه‌سینییا یوونسى وملله‌تێ وى كه‌ره‌م كه‌ن دا به‌رێ خۆ بده‌ینێ كانێ سه‌رهاتییا وى چ بوو ؟
یوونس د ناڤ ملله‌تێ خۆ دا :
سـه‌رهـاتـییـا یـوونسى وملله‌تێ وى ژى به‌رپه‌ڕه‌كه ژ به‌رپه‌ڕێن گازیكرنا بۆ دینێ خودێ د دیرۆكا مرۆڤینىیێ دا ، به‌رپه‌ڕه‌كێ خودان تامه‌ك وده‌رسه‌كا تایبه‌ته ، به‌رى هه‌ر تشته‌كى هندێ دگه‌هینت كو ده‌عوه‌دارى كاره‌كێ مه‌زنه وهه‌ر كاره‌كێ مه‌زن بت قوربانییێن مه‌زن بۆ دڤێن ، مرۆڤێ كارێ وى ڕێنیشادانا خه‌لكى بت دڤێت صه‌بره‌كا مه‌زن ل سه‌ر خرابییا وان بكێشت ، وهـزرا هـنـدێ بـكـه‌ت كو ( نه‌فسا مرۆڤى ) یا تژى باده‌كێن ئالـۆزه وگه‌له‌ك حه‌ز ژ هه‌ڤڕكییێ وڕكدارییێ دكه‌ت ..
ملله‌تێ یوونسى ئێك ژ وان ملله‌تان بوو یێن ژ ڕۆناهییا ته‌وحیدێ دویركه‌فتین وتویشى ڕه‌شــه داڤــێـن شركێ وخودێ نه‌ناسىیێ بووین ، ئینا قه‌ده‌را خودێ وه‌سا ڤیا خودێناسه‌كى ژ وان ب خۆ هلبژێرت و ب په‌یاما خۆ بۆ وان بهنێرت ، وئه‌ڤ خودێناسه یوونسێ كوڕێ مه‌تتاى بوو ..
یوونسى ب وه‌حییا خودێ به‌رێ ملله‌تێ خۆ دا ته‌وحیدێ ، ووه‌كى هه‌ر پێغه‌مبه‌ره‌كێ بـه‌رى خــۆ ـ ویــێ پـشـتـى خـۆ ژى ـ وى ملله‌تێ خۆ ژ بێ ئه‌مرییا خودێ ترساند وگه‌ف ب عه‌زابه‌كا دژوار ل وان كر ، به‌لـێ وه‌كى هه‌ر جار ملله‌تێ وى ئه‌و دره‌وین ده‌رێخست وگـۆتێ : خودێ تو بۆ مه نه‌هنارتى چونكى تو ژى وه‌كى مه مرۆڤى ، وئه‌م گوهدارییا ته ناكه‌ین .
قورئان بۆ مه ئاشكه‌را ناكه‌ت كانێ یوونس چه‌ند سالان ما د ناڤ ملله‌تێ خۆ دا ، به‌لـێ ژ ( سیاقـێ ) سه‌رهاتییا وى د گه‌ل وان ئاشكه‌را دبت كو ئه‌و ده‌مه‌كێ درێژ د ناڤ وان دا مایه ، ده‌مه‌كێ هندێ درێژ كو صه‌برا وى تێدا خلاس بووى وقه‌ناعه‌ت بۆ وى چێ ببت كو هنده ئێدى كه‌س ژ ملله‌تێ وى باوه‌رییێ نائینت ، ڤێجا هزر بكه‌ن ئه‌و ده‌م چه‌ند یێ درێژ بوو ؟
ژ به‌ر سه‌رڕه‌قییا وان صه‌برا یوونسى نه‌ما وگه‌هشته وێ باوه‌رێ كو هنده ئێدى چو خێر د سه‌رێ ملله‌تێ وى نینه ، له‌و یوونسى به‌ندك د ناڤبه‌را خۆ ووان دا بڕى وگـۆته وان : ئه‌ى ملله‌تێ من یا ل سه‌ر من خلاس ! من گازییا خودێ گه‌هانده هه‌وه وڕێكا ڕاست نیشا هه‌وه دا ، به‌لـێ هه‌وه حه‌قى نه‌ڤێت ، ڤێجا ل هیڤییێ بن حه‌تا سێ ڕۆژێن دى عـه‌زابا خودێ دێ ب سه‌ر هه‌وه دا ئێت ..
ملله‌تێ یوونسى گــۆتــه ئـێـك ودو : بـه‌رێ خۆ بده‌نه یوونسى ئه‌گه‌ر ئه‌و د ڤان هه‌ر سێ ڕۆژان دا ژ باژێڕى ده‌ركه‌فت ئه‌و مه‌عنا وێ ڕاسته عه‌زاب دێ ب سه‌ر مه دا ئێت دڤێت ئه‌م گـوهـدارییا وى بكه‌ین ، ژ خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌و ما د باژێڕى دا مه‌عنا ئه‌و ژ خۆ وه دبێژت .
به‌رى ئه‌م به‌رده‌وامییێ د گه‌ل یوونسى وسه‌رهاتییا وى بده‌ین ل ڤێرێ ڕاوه‌ستانه‌ك دێ مه هه‌بت :
د ئایه‌تا ( 48 ) ێدا ژ ســووره‌تا ( القلم ) ـ ئه‌و سووره‌تا ل مه‌كه‌هێ هاتىیه خوارێ ـ خودایێ مه‌زن دبێژته پێغه‌مبه‌رێ خۆ :( فَاصْبِرْ لِحُكْمِ رَبِّكَ وَلَا تَكُنْ كَصَاحِبِ الْحُوتِ ـ ئه‌ى موحه‌ممه‌د صه‌برێ ل سه‌ر ئه‌مرێ خودایێ خۆ بكێشه وتو وه‌كى خودانێ نه‌هنگى كو یوونسه نه‌كه .. ) .
ـ یوونسى چ كربوو ؟
ـ ته‌فسیرزان دبێژن : ده‌مێ بێهنا یوونسى ته‌نگ بووى ، هند صه‌بر نه‌كێشا حه‌تا خودێ ئه‌مره‌كى لـێ بكه‌ت ووى هزركر ژ به‌ر مانا ملله‌تێ وى ل سه‌ر كوفرێ وهه‌ڤڕكىیا وان یا دژوار د گه‌ل پێغه‌مبه‌رێ خودێ ئه‌و هێژاى عه‌زابێ بوون وه‌كى وان ملـلـه‌تـێـن بــه‌رى وان ئــه‌وێن ژ بــه‌ر كـوفرا وان خودێ عه‌زابداین وتێبرین ، و ( ئجتهادا ) وى به‌رێ وى دا هندێ ئه‌و ژڤانى ب عه‌زابێ بده‌ته ملله‌تێ خۆ بێى كو خودێ ڤــى ئــه‌مــرى لـێ بـكـه‌ت ، له‌ز كر ئینا خودێ ڤیا ده‌رسه‌كێ نیشا بده‌ت ، و د ڕێكا وى ڕا نیشا پێغه‌مبه‌رێن پشتى وى ژى بده‌ت ؛ دا صه‌برێ ل سه‌ر حوكمێ خــودێ بـكێشن ، وبه‌رده‌وامىیێ د به‌لاڤكرنا گازییا وى دا بكه‌ن وله‌زێ ل چنینا به‌رهه‌مى نه‌كه‌ن .
ڕێكا ده‌عوێ ونیشادانا حه‌قییێ ڕێكه‌كا ب ساناهى نینه ، وكو خه‌لك پشت بده‌نه وان بیـر وباوه‌ران یێن وان ژ باب وباپـیـران وه‌رگرتین ودویچوونا شریعه‌تێ خودێ بكه‌ن ، ئه‌ڤه ژى ئارمانجه‌كا نێزیك نینه ، نه‌فسا مرۆڤى ئه‌گه‌ر ده‌مه‌كێ درێژ هه‌ڤالینىیا هــزر وبـیـره‌كێ كر ئه‌و هزر وبیـر ـ ئه‌گه‌ر چه‌ند یا خه‌له‌ت ژى بت ـ دێ جهێ خۆ د دلـى دا كــه‌ت وهــه‌ر زوى دێ ئـێـكا هــنــد ژ ڤــى دلـى چــێ كه‌ت كو جهێن ( حه‌سساس ) یێن وه‌رگرتنا پێلان بمرینت وئێدى دل بڤه‌مرت ، تو ڤێجا حه‌تا بێى ڤان جهان بڤه‌ژینى وگیانه‌كێ نوى بكه‌یه تێدا زه‌حمه‌ته‌كا مه‌زن دێ بینى ، به‌لـێ ئه‌ڤ كاره نه كاره‌كێ ( موسته‌حیله ) .
به‌رێ خۆ بده جیهازێ وه‌رگرتنا پێلێن ده‌نگى ئه‌وێ ئه‌م دبێژینێ : ( رادیۆ ) ، دێ ته ڤێت ئێزگه‌یه‌كى وه‌رگرى ، هندى میلى ـ ل وى جهى یێ ئه‌و ئێزگه لـێ ده‌ردكه‌ڤت ـ دێ ئینى وبه‌ى تو ب سه‌ر هل نابى ، حه‌تا وه لـێ دئێت تو بێ هیڤى دبى وهزر دكه‌ى ئێدى خـلاس تــو ب ســه‌ر وى ئـێـزگـه‌ى هل نابى ، پاشـى ته هند دیت ب خافله‌تى ڤه ده‌ستێ ته ب میلى كه‌فت وئه‌و ئێزگه‌یێ تو هنده لـێ دگه‌ڕیاى ب ساناهــى ده‌ركــه‌فــت ..
عــه‌یـن مـه‌ته‌لا نه‌فسا مرۆڤى ژى ب ڤى ڕه‌نگییه ، دل ـ د لــه‌شــى دا ـ جـیـهازێ وه‌رگرتنێیه مرۆڤێ ( داعیه ) دێ لـێ گه‌ڕیێت وى جهێ ( حــه‌سساس ) ژ دلـى یێ پێلا حه‌قییێ وه‌ردگرت ده‌سنیشان بكه‌ن دا پێلێ بۆ بهنێرن ، به‌لـێ زه‌حمه‌ته‌كا مه‌زن دێ پێڤه بینت و ب سه‌ر هل نابت ، به‌لـێ دڤێت ئه‌و بێ هیڤى نه‌بت ؛ چونكى ته هند دیت میل چوو سه‌ر جهێ حه‌سساس ودلـى پێل وه‌رگرت ، ب تنێ صه‌بر وهویربینى ب ئینانا میلى ڤه دڤێت .
ئه‌وێ بـڤـێـت ڕێـكـا ڕاسـت نیشا خه‌لكى بده‌ت دڤێت صه‌برێ ل سه‌ر خوارىیا وان بكێشت ، یا ب ساناهىیه مرۆڤ خۆ ژ خه‌له‌تییێ عێجز بكه‌ت وته‌حه‌ممولا خرابىیێ نه‌كه‌ت وبچت پشت بده‌ته مرۆڤان وخۆ ژ وان ڤه‌ده‌ر بـكـه‌ت وگـه‌فـان لـێ بكه‌ت .. ئه‌ڤه كاره‌كێ ب ساناهىیه وخودانێ خۆ ڕحه‌ت وته‌نا دكه‌ت ، به‌لـێ پشتى كه‌ربا وى دادئێت وعێجزییا وى سار دبت ، چ دێ ئێته شوینێ ؟
ـ چوننه !
ل مه‌كه‌هێ و ب تایبه‌تى ل هه‌ر سێ سالێن به‌رى مشه‌ختبوونێ ، كافرێن قوره‌یشىیان زێـده زێـده نـه‌خـۆشـى گـه‌هـانـده پـێـغـه‌مـبـه‌رى ـ سلاڤ لـێ بن ـ حه‌تا دویماهىیێ پـێـغـه‌مـبـه‌رى ـ سـلاڤ لـێ بـن ـ قه‌ستا طائفێ كـر ب هیڤىیا هندێ كو خه‌لكێ وێ باشتـر ژ خه‌لكێ مه‌كه‌هێ پێشوازییێ ل گازییا وى بكه‌ن ، به‌لـێ پا پێشوازییا وان گه‌له‌ك خرابتـر بوو ، بێهنا پێغه‌مبه‌رى ـ سلاڤ لـێ بن ـ گه‌له‌ك ته‌نگ بوو ، ڕێكا شه‌ڤ وڕۆژه‌كێ چوو بێى هاى ژ خۆ هه‌بت ! جبریل هاته نك وگۆتێ : خودێ گوهــ لـێ بوو كانێ ملله‌تێ ته چ به‌رسڤ دا ته ، ووى ملیاكه‌تێ چیایان هنارته نك ته كانێ ته چ دڤێت دا بۆ ته بكه‌ت ، ووى ملیاكه‌تى گۆتێ : ئه‌گه‌ر ته بڤێت ئه‌ز دێ هه‌ردو چیایێن ل دۆر مه‌كه‌هێ ب سه‌ر خه‌لكێ وێ دا ئینمه خوارێ ، پێغه‌مبه‌رى ـ سلاڤ لـێ بن ـ گۆتێ : (بل أرجو أن يُخرجَ الله من أصلابِهِمْ من يَعْبُدُ الله وحدَهُ لا شريكَ لهُ ) گـۆت : نه ، هـیـڤـىیا مـن ئــه‌وه خودێ هـنده‌ك مرۆڤان ژ پشتێن وان بینته‌ده‌ر عه‌بدینییا خودێ ب تنێ بكه‌ن . (بوخاری و موسلم ڤێ حەدیسێ ژ عائیشایێ ڤەدگوهێزن) خودان ( ده‌عوه ) دڤێت ب ڤى ڕه‌نگى دخێرخواز وخودان صه‌بر بن .
پشتى یوونسى گه‌ف ب عه‌زابێ ل ملله‌تێ خۆ كرى ، وبێى خودێ ده‌ستویرییێ بده‌تێ خۆ ژ وان ڤه‌ده‌ركر ، چوو خۆ ژ باژێرى دویركر و ل هیڤىیا هندێ ما كو عه‌زاب ب سه‌ر وان دا بـێـت .. هـه‌ر سێ ڕۆژ بۆرین وئه‌و چێ نه‌بوو یا یوونسى گه‌ف پێ ل ملله‌تێ خۆ كرى ، یوونس گه‌له‌ك بێهن ته‌نگ بوو ؛ چونكى ب ڤى ڕه‌نگى گۆتنا وى ل به‌ر خه‌لكى دێ ده‌ركه‌ڤت دره‌و .. وهه‌ر چه‌نده ملله‌تێ یوونسى دكافر ژى بوون ، به‌لـێ هه‌ر كه‌سه‌كێ د ناڤ وان دا دره‌وه‌ك كربا ودره‌وا وى ئاشكه‌را ببا دهاتــه كـوشــتـن ـ وه‌كـى د وێ حــه‌دیسا دورست دا هاتى ئه‌وا ( ابن أبي شیبة ) ژ ( عه‌بدللاهێ كوڕێ مه‌سعوودى ) ڤه‌دگوهێزت ـ ژ به‌ر ڤێ چه‌ندێ یوونس عێجزبوو وبڕیار دا نه‌زڤڕته باژێڕێ خۆ .
حالـێ ملله‌تێ یوونسى پشتى چوونا وى :
مه گـۆت : پشتى یوونسى گه‌ف ل ملله‌تێ خۆ كرى به‌رێ ملله‌تێ وى ما لـێ كانێ ئه‌و دێ ژ باژێڕى ده‌ركه‌ڤت یان نه ، وپشتى وان زانى كو یوونس یێ ده‌ركه‌فتى ترسه‌كا مه‌زن بۆ وان چێبوو كو عه‌زاب ب سه‌ر وان دا بێت ؛ چونكى وان چو جاران دره‌و ژ یوونسى نه‌دیتبوون ، وترسا وان پتـر لـێ هات ده‌مێ وان دیتى عه‌وران خۆ لێكدا و ل هنداڤى باژێڕێ وان كۆم بوون ، له‌و وان بڕیار دا به‌رى عه‌زاب ب سه‌ر وان دا بێت ئه‌و باوه‌رییێ ب دینێ یوونسى بینن ، وبۆ خۆ دوعایان ژ خودایێ وى بكه‌ن دا ئه‌و عه‌زابێ ژ سه‌ر وان ڕاكه‌ت .
د حه‌دیسا عه‌بدللاهێ كوڕێ مه‌سعوودى دا هاتییه : گاڤا یوونس ژ ناڤ ملله‌تێ خۆ ده‌ركه‌فتى ووان هزركرى عه‌زاب دێ ب سه‌ر وان دا ئێت ئه‌و ڕابوون ژنك وبچویك وته‌رش وحه‌یوانه‌تێ خۆ هه‌مى ل مه‌یدانه‌كێ كـۆم كر وماك برنه لایه‌كێ وتێشك ل لایه‌كێ دى ، وهه‌مییان پێكڤه هه‌وارێن خۆ گه‌هاندنه خودێ كو ئه‌و وان عه‌زاب نه‌ده‌ت ، وهه‌مییان پێكڤه ژ دل باوه‌رى ب دینێ یوونسى ئینا ، وحه‌ز كر كو ب جهێ وى كه‌فتبان وچووبانه نك دا ئه‌و ژى دوعایان بۆ وان ژ خودێ بكه‌ت كو ئـه‌و وان عه‌زاب نه‌ده‌ت .. به‌لـێ وان نه‌دزانى كانێ یوونس كیڤه چوویه .
گاڤا وان ب ڤى ڕه‌نگى خۆ بۆ خودێ شكاندى و ژ دل تـۆبه‌كرى خودێ ڕه‌حم ب وان بر وعه‌زاب ژ وان پاشڤه‌لێدا .
وئه‌ڤه‌یه ده‌مێ قورئان دبێژت : ( فَلَوْلَا كَانَتْ قَرْيَةٌ آمَنَتْ فَنَفَعَهَا إِيمَانُهَا إِلا قَوْمَ يُونُسَ لَمَّا آمَنُوا كَشَفْنَا عَنْهُمْ عَذَابَ الْخِزْيِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَمَتَّعْنَاهُمْ إِلَى حِين).
یوونس د پاپۆڕێ دا :
پـشـتـى یـوونـس ب عێجزى ڤه ژ باژێڕێ خۆ ده‌ركه‌فتى و ل هیڤییێ ماى كو عه‌زاب ب سـه‌ر وان دا بێت ، ده‌نگ وباسێن ملله‌تێ وى ژێ قـه‌تـعـه بـوون ، ووى هزركر ئه‌و هه‌ر ل سه‌ر كوفرا خۆ یێن ماین ، سێ ڕۆژان وى خۆ گرت وگوهێ وى ما ل سه‌ر دنیایێ كانێ چ عه‌زاب دێ ب سه‌ر ملله‌تێ وى دا ئێت ..
هه‌ر سێ ڕۆژ خلاس بوون وچو چێ نه‌بوو ، وى هزركر خودێ داخوازا وى ب تێبرنا ملله‌تێ وى ب جــهـ نــه‌ئـیـنـا ، ئـێـنـا ژ عێجزییێن خۆ دا وى بڕیار دا نه‌زڤڕته باژێڕێ خۆ و ل دویڤ سه‌رێ خۆ بچت ..
یـوونـس چــوو حــه‌تــا گـه‌هشتییه به‌ر لێڤا ده‌ریایه‌كێ ..
كیژ ده‌ریایێ ؟ به‌رسڤه‌كا بنبڕ د ده‌ستێ مه دا نینه ، ته‌ورات دبێژت : ده‌ریایا سپى بوو ، هه‌ر چاوا بت یوونسى دیت هنده‌ك مرۆڤ یێ خۆ ئاماده دكه‌ن دا ل پاپۆره‌كێ سویار ببن وبده‌نه ده‌ریایێ ، یوونسى ده‌ستویرى ژ وان خواست د گه‌ل وان سویار بت ، ده‌مێ وان سه‌روبه‌رێ وى دیتى ونیشانێن چاكییێ لـێ د دیار بوون وان ده‌ستویرى دایـێ وئــه‌و ژى د گه‌ل خۆ سویاركر ، هه‌یامه‌كێ د ده‌ریایێ دا چوون ، و ب نیشانان ڤه ل ڤى ده‌مــێ ئــه‌و د گــه‌ل ئـێـك ماین خه‌لكێ پاپۆڕێ سه‌رهاتییا یوونسى یا زانى و ب سه‌ر خۆش مرۆڤى وجامێرییا وى یێن هلبووین وباوه‌رى ب پێغه‌مبه‌رینىیا وى یا ئیناى ، وه‌كى دێ نوكه بۆ مه ئاشكه‌را بت ..
پشتى پاپۆڕ گه‌هشتییه نیڤا ده‌ریایێ وان هند دیت پاپۆڕا وان ڕاوه‌ستا و ژ جهــ نه‌لڤى ، به‌رێ خۆ دانێ ل دۆر وڕه‌خێن وان پاپۆڕ وگه‌مى یێ دئێن وچن ب تنێ پاپۆڕا وان ژ جهــ ناچت ، یوونسى پسیاركر : ئه‌ڤه چ ل پاپۆڕا هه‌وه قه‌ومییه ؟ وان گــۆت : ئه‌م ژى نزانین ، یوونسى گـۆت : ئه‌ز دزانم ..
عه‌بده‌كێ د گه‌ل هه‌وه یێ ژ خودانێ خۆ ڕه‌ڤى ، حه‌تا هوین وى نه‌هاڤێنه د ده‌ریایێ دا پاپۆڕا هه‌وه ژ جهــ ناچت . وان زانى یوونسى به‌حسێ خۆیه ، ئینا گـۆتـن : ئه‌ى پێغه‌مبه‌رێ خودێ ب خودێ ئه‌م ته ناهاڤێینه د ده‌ریایێ دا .. یوونسى گۆته وان : پشكێ بهاڤێن وهه‌چییێ پشك كه‌فته سه‌ر وى بهاڤێن ، وان گۆت : بلا ! وپشك هاڤێت ، پشك كه‌فته سه‌ر یوونسى ، وان گۆتێ : نابت ئه‌م ته بهاڤێین ، جارا دووێ وان پشك هاڤێت دیسا پشك كه‌فته ســه‌ر یوونسى ، وان بسته‌یى نه‌كر وى بهاڤێنه د ده‌ریایێ دا ؛ چونكى ژ گۆتنا وان یا بۆرى ئاشكه‌را دبت كو وان باوه‌رى ب پێغه‌مبه‌رینىیا وى ئینابوو ، جارا سىیێ ژى پشك كه‌فته سه‌ر یوونسى ، ( وَإِنَّ يُونُسَ لَمِنْ الْمُرْسَلِينَ . إِذْ أَبَقَ إِلَى الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ . فَسَاهَمَ فَكَانَ مِنْ الْمُدْحَضِين ) یوونسى زانــى خودێ حكمه‌ته‌ك د ڤــێ چــه‌نـدێ دا هه‌یه ، ودا هه‌ڤالێن خۆ نه‌ئێخته كراسێ شه‌رمێ ئه‌و ڕابوو وى ب خۆ خۆ هاڤێته ده‌ریایێ ..
ئه‌ڤه و د هنده‌ك ریوایه‌تان دا هاتییه كو پێلێن دژوار ب پاپۆڕێ كه‌فتن ووه‌سا هژیا خه‌لكى گۆت : ئه‌گه‌ر ئه‌م بارێ پاپۆڕا خۆ سڤك نه‌كه‌ین دێ نقۆ بت ، ئینا بڕیارا وان بۆ ئه‌و پشكێ بهاڤێژن وهه‌چىیێ پشك كه‌فته سه‌ر دێ هاڤێنه د دریایێ ، وپشتى سێ جاران پشك هاڤێتى وهه‌ر سێ جاران پشك كه‌فتىیه سه‌ر یوونسى ڕابوون یوونس هاڤـێـتـه د ئاڤــێ دا ، و ب هــزرا مـن ریوایه‌تا ئێكێ دێ یا دورستتـر بت چونكى ب ڕێكه‌كا دورست ژ ( عه‌بدللاهێ كوڕێ مه‌سعوودى ) یا هاتییه ڤه‌گوهاستـن .
یوونس د زكێ نه‌هنگى دا :
مسۆگه‌ر خه‌لكێ پاپۆڕێ پێ نه‌خۆش بوویه پێغه‌مبه‌رێ خودێ یوونس ب ڤى ڕه‌نگى ژ ناڤ وان ده‌ركه‌ڤت ، به‌لـێ كه‌فتنا پشكێ ل سه‌ر وى سێ جاران ، وپشت ڕاستكرنا وى بۆ وان كو خودێ حكمه‌ته‌ك د پشت ڤێ چه‌ندێ ڕا هه‌یه چه‌نده‌كێ مه‌سه‌له ل به‌ر وان سڤك كر ، هـه‌مـى هـزرا وان ئـه‌و بوو یوونس چـوو وبــه‌رپـه‌ڕێ وى هاتى پێچان ..
به‌لـێ قه‌ده‌را خودێ ب ڕه‌نگه‌كێ دى بوو :( فَسَاهَمَ فَكَانَ مِنْ الْمُدْحَضِينَ . فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَهُوَ مُلِيمٌ . فَلَوْلَا أَنَّهُ كَانَ مِنْ الْمُسَبِّحِينَ . لَلَبِثَ فِي بَطْنِهِ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ) .
یوونسى زانى كارێ وى كرى كو بێى ده‌ستویرییا خودێ ملله‌تێ خۆ هێلاى ، كاره‌كێ دورست نه‌بوو ، ومه‌ته‌لا وى وه‌كى مه‌ته‌لا وى عه‌بدییه یێ ژ خودانێ خۆ دڕه‌ڤت ، له‌و گۆته هه‌ڤالێن خۆ : ئه‌ز دزانم بۆچى د ناڤبه‌را هه‌مى پاپۆڕان دا پاپۆڕا هه‌وه ب ڕێڤه ناچت ، عه‌بده‌كێ د گه‌ل هه‌وه یێ ژ خودانێ خۆ ڕه‌ڤى ، ئه‌و عه‌بد دڤێت جزایێ خـۆ وه‌رگرت ..
ویوونسى خۆ به‌ردا د ناڤ پێلێن ده‌ریایێ یێن هار دا ، یوونسى هزر دكر ئه‌گه‌ر ئه‌وى پشت دا ملله‌تێ خۆ وقه‌ستا عه‌ردێ خودێ یێ به‌رفره‌هــ كر دنیا ل وى ته‌نگ نابت : (وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنْ الظَّالِمِينَ . فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنْ الْغَمِّ وَكَذَلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ)، خــودێ وه‌سا حــه‌زكــر ( ئیلهامێ ) بده‌ته نـه‌هـنـگـه‌كـى ( حویته‌كى ) كو بچت یوونسى ب ئێمانه‌ت ژ پێلێن ده‌ریایێ وه‌رگرت ..
دڤێ دنیایێ دا یا ئه‌م تێدا دژین گه‌له‌ك ( سه‌به‌ب ) و ( مـوسـه‌بب ) هه‌نه ، یه‌عنى : گـه‌لـه‌ك تشت هه‌نه خودێ یێن كرینه ئه‌گه‌ر بۆ په‌یدابوونا تشته‌كێ دى ، به‌رێ خۆ بدێ : ئاگر دبته ئه‌گه‌را سۆتنێ ، ئاڤ دبته ئه‌گه‌را خه‌ندقاندنێ .. وحه‌تا دویماهییێ ، بــه‌لـێ دڤـێـت ژ بیـر نه‌كه‌ین كو ئه‌و خودایێ شیاى تشته‌كى بۆ ئێكێ دى بكه‌ته ئه‌گه‌ر ، ل به‌ر وى ئاسێ نابت ڤێ ئه‌گه‌رێ ـ بۆ حكمه‌ته‌كا وى دڤێت ـ ڕاوه‌ستینت ، ڤێجا چ ئه‌نجام بێ ئه‌گه‌ر په‌یدا ببت ، یان ئه‌گه‌ر بێت وئه‌نجام د دویڤ دا نه‌ئێت ، هه‌بوونا بچویكى ئه‌گه‌ر ئه‌نجامێ گه‌هشتنا ژن ومێران بت ، بێى هه‌بوونا ڤێ ئه‌گه‌رێ خودێ عیسا ـ سلاڤ لـێ بن ـ دا ، وئاگر ئه‌گه‌ر ئه‌گه‌را سۆتنێ بــت ، د ناڤ ئاگرى دا خودێ ئیبراهیم نه‌سۆت ..
مه‌عنا : ژێك ڤه‌قه‌تاندنا ئه‌گه‌ر وئه‌نـجـامـێ ل به‌ر خودێ كاره‌كێ ب زه‌حمه‌ت نینه .
زكێ حـویـتـى ، جـهـێ كـو دڤیا یوونس لـێ مربا ، خودێ بۆ وى كره جهێ پاراستنێ ، له‌شێ یوونسى ل سه‌ر ڤى نه‌هنگى حه‌رام كر وه‌سا ( ئیلهام ) دایێ كو نه‌خۆشىیێ نه‌گه‌هینتێ ( وما یعلم جنود ربك إلا هو ) [ المدثر : 31 ] ، د ناڤ تارییا زكێ حویتى دا ، وتارییا ده‌ریایێ ، وتارییا شه‌ڤێ ، یوونسى هه‌وارێن خۆ گه‌هاندنه خودێ :( ( فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنْ الظَّالِمِينَ . فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنْ الْغَمِّ وَكَذَلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ) ، بۆ جارا ئێكێ بوو د دیرۆكێ دا مرۆڤه‌ك ل جهه‌كێ هۆسا ته‌سبیحا خودێ بـكـه‌ت ، ( لا إِلَهَ إِلا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِـنْ الظَّالِمِينَ ) ئـه‌و دوعـا بـوو یــا دیـرۆكـێ ژ ده‌ڤێ یوونسى وه‌رگرتى وڤه‌گێڕاى ، وئه‌و دوعایه یا خودانێ خۆ ژ ته‌نگاڤىیان ڕزگار دكـه‌ت .
ئیمام ( ئه‌حمه‌د وترمذى ونه‌سائى ) ژ( سه‌عدێ كوڕێ ئه‌بوو وه‌ققاصى ) ڤه‌دگوهێزن ، دبێژت : پێغه‌مبه‌رى ـ سلاڤ لـێ بن ـ گۆت :( دعوة ذي النون إذ هو في بطن الحوت : ( لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنتُ مِنْ الظَّالِمِينَ . فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنْ الْغَمِّ وَكَذَلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ ( فإنـه لم يدع بِها مسلم ربه في شيء قط إلا استجاب له) یه‌عنى : ئـه‌ڤ دوعایا یوونسى كرى هه‌ر موسلمانه‌كێ بۆ خۆ بكه‌ت خودێ دێ د به‌رسڤا وى ئێت .
ویا زانایه كو ئه‌ڤ دوعایه ژ دوعایێن تـه‌نـگـاڤـى ونـه‌خۆشىیانه ..
ده‌مێ تارییێ تۆكا خۆ ل دۆر ستویێ یوونسى شداندى ڕێ هه‌مى ل به‌ر وى هاتنه گرتن و ب تنێ ڕێكه‌ك وى ما ، ڕێكا خودێ ، وده‌مێ وى ژ دله‌كێ صافى گازى خودایێ خۆ كرى خـــودێ د به‌رسڤا وى هات ، وكانێ چاوا خودێ یوونس ژ ڤێ ته‌نگاڤىیێ خلاس كر وه‌سا ئه‌و هـه‌ر خـودان باوه‌ره‌كێ هه‌بت ژى خلاس دكه‌ت ئه‌گه‌ر ژ دله‌كێ صافى هه‌وارێن خۆ گه‌هاندنێ .
یوونس ژ ده‌رڤه‌ى زكێ نه‌هنگى :
خه‌لكێ عه‌ردى هه‌مى ئه‌گه‌ر پشته‌ڤانێن یوونسى بانه و د خزمه‌تا وى دا بانه نه‌دشیان چو مفاى بگه‌هیننێ ؛ چونكى ئه‌و ژ ده‌ستێ وان یێ دویر بوو ، ب تنێ خودێ بوو دشیا دهه‌وارا وى بچت ، ئه‌و خودایێ شه‌ڤ داى وتارى كرى ، وده‌ریا داى وكــویــر كــرى ، ونـه‌هنگ داى وهاڤێتىیه د ناڤ پێلێن ده‌ریایێ دا ، فه‌رمان ل شـه‌ڤێ وده‌ریایێ ونه‌هنگى كر كو ئێمانه‌تى ڤه‌گه‌ڕینن : ( فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَهُوَ مُلِيمٌ . فَلَوْلَا أَنَّهُ كَانَ مِنْ الْمُسَبِّحِينَ . لَلَبِثَ فِي بَطْنِهِ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ . فَنَبَذْنَاهُ بِالْعَرَاءِ وَهُوَ سَقِيمٌ . وَأَنْبَتْنَا عَلَيْهِ شَجَرَةً مِنْ يَقْطِينٍ).
ئه‌ڤه فایدێ ته‌سبیحا خودێیه : ئه‌گه‌ر ژ به‌ر هندێ نه‌با كو یوونس ژ وان كه‌سان بوو یێن ته‌سبیحا خودێ دكر ، به‌رى بكه‌فته د ڤێ ته‌نگاڤىیێ دا وپشتى كه‌فتىیه تێدا ژى ، زكێ نه‌هنگى دا بته مالا وى یا دویماهىیێ ، دا بته قـه‌برێ وى ، پێغه‌مبه‌ر ـ سلاڤ لـێ بــن ـ دبێژت : ل به‌رفره‌هىیێ خودێ بناسه ل ته‌نگاڤییێ ئه‌و دێ ته ناست .
وده‌مێ خودێ ده‌ستویرى دایه نه‌هنگى ئێمانه‌تى بزڤڕینت وى قه‌ستا لێڤا ده‌ریایێ كـر ووه‌كى ده‌یكه‌كا دلۆڤان ده‌مێ بچویكێ خۆ یێ ساڤا دده‌ته به‌ر سنگێ خۆ پاشى ب نازكى ڤه ووى ددانته سه‌ر جهێ وى نه‌هنگى یوونس دانا سه‌ر عه‌ردى وزڤڕى جهێ خۆ .. یوونس وه‌كى وێ سۆریلانكێ لـێ هاتبوو یا په‌ڕ پێڤه نه ، له‌شه‌كێ نه‌خۆش وگیانه‌كێ وه‌ستیاى .
ودا خودێ قه‌نجىیا خۆ ل سه‌ر عه‌بدێ خۆ وپێغه‌مبه‌رێ خۆ یوونسى تمام بكه‌ت وه‌سا قه‌ده‌را وى هاته سه‌ر كو بنه‌كا كولندى ل هنداڤى وى شین ببت ؛ دا سیبه‌را خۆ لـێ بكه‌ت ، ودا ئه‌و مفاى بۆ خۆ ژێ ببینت حه‌تا له‌شێ وى بزڤڕته سه‌ر هێزا خۆ .
پێغه‌مبه‌ر ـ سلاڤ لـێ بن ـ دبێژت : پشتى ده‌مه‌كى ئه‌و بنا كولندى هشك بوو ، ئینا یوونسى ل سه‌ر كره گرى ، ئینا خودێ وه‌حى بۆ هنارت : ئه‌رێ تـو ل سـه‌ر داره‌كـێ دكـه‌یـه گـرى كو هشك بووى ، وتو ل سه‌ر سه‌د هزار مرۆڤان یان پتـر ناكه‌یه گرى ته دڤیا وان هه‌مییان ببه‌یه هیلاكێ ؟
وپشتى یوونس زڤڕییه سه‌ر هێزا خۆ ، وپشتى بۆ وى ئاشكه‌را بووى كو خودێ ئه‌ڤه ئینا سه‌رى دا ئه‌و خه‌له‌تىیا خۆ بزانت ، وئێدى له‌زێ ل فه‌رمانا خودێ نه‌كه‌ت به‌رى وه‌حى بۆ وى بێت ، ئه‌و ڕابوو سه‌ر خۆ و ب نك وه‌لاتێ خۆ ڤه زڤڕى .
به‌رى بگه‌هته باژێڕێ خۆ ب ڕێڤه وى شڤانه‌ك دیت گۆتێ : تو یێ ژ كى یى ؟ شڤانى گـۆتـێ : ئــه‌ز ژ مـلـلـه‌تـێ یوونسیمـه .. ئینا یوونسى پسیارا ملله‌تێ خۆ ژێ كر وكانێ چ ب سه‌رێ وان هاتییه ؟ شڤانى گۆتێ : پشتى یوونس ژ ناڤ مه ده‌ركه‌فتى حال ومه‌سه‌لێن مه ئه‌ڤه‌نه .. ئه‌م هه‌مى یێن هاتینه سه‌ر دینێ وى ومه صه‌نه‌م په‌رێسى یا هـێـلاى ، كه‌یفا یوونسى گه‌له‌ك ب ڤى خه‌به‌رى هات ، له‌و خۆ ب شڤانى دا ناسین وگۆتێ : ئه‌گه‌ر تو زڤڕییه بـاژێـڕى بـێـژه خه‌لكى من یوونس دیتییه ، ودویر نینه هه‌ڤالێن یوونسى ئه‌وێن د گه‌ل وى د پـاپـۆڕێ دا پشتى هاڤێتنا یوونسى زڤڕى بن وسوحبه‌تا وى بۆ خه‌لكێ باژێڕێ وى ڤه‌گێڕا بت ، له‌و شڤانى مانا یوونسى ب غه‌ریبى ڤه گرت وگۆته یوونسى : ئه‌گه‌ر تو یوونس نه‌بى وئه‌ز بچم بێژمه وان من یوونسێ دیتى دێ من كوژن ؛ چونكى تو دزانى مرۆڤێ دره‌وین دئێته كوشـتـن ، ڤێجا كى دێ شاهده‌یێ بۆ من ده‌ت ؟ یوونسى گۆتێ : ئه‌ڤ داره وئه‌ڤ جهه شاهده‌یێ دێ بۆ ته ده‌ن ..
شڤانى گـۆتێ : پا كانێ فه‌رمانێ لـێ بكه ، ئینا یوونسى گـۆتــێ : ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ جحێله هاته نك هه‌وه هوین شاهده‌یێ بۆ بده‌ن ، وان گۆت : بلا ! ده‌مێ جحێلى ئه‌ڤ چه‌نده دیتى زانى ئه‌ف یوونس پێغه‌مبه‌ره وئه‌ڤا وى كرى موعجزه‌یه .
جاره‌كا دى ملله‌تێ یوونسى :
یوونس ده‌مێ ژ ناڤ ملله‌تێ خۆ ده‌ركه‌فتى ئه‌و هه‌مى دكافر بوون ، ونوكه هه‌مى یێن هاتینه سه‌ر دینێ وى وصه‌نه‌م په‌رێسى یا هێلاى وباوه‌رى ب ته‌وحیدا خودێ ئینایه .. هۆسا شڤانى سوحبه‌ت بۆ یوونسى ڤه‌گێڕا ، و ژ سیاقێ سه‌رهاتىیێ دیار دبت كو یوونس ئێكسه‌ر نه‌زڤڕى باژێڕى وخۆ گرت كانێ جحێل دێ چ كه‌ت ، ده‌مێ جحێل ئێڤارى زڤڕییه مال ، گۆته مرۆڤێن خۆ : حال ومه‌سه‌لێن من ویوونسى ئه‌ڤه‌نه ، وان گۆتێ : ماده‌م هۆسایه ڕابه دابچینه نك مه‌لكى وسوحبه‌تا خۆ بۆ بێژه ، گاڤا جحێل ل دیوانا مه‌لكى ئاماده بووى ، گـۆتـێ : من یوونسێ دیتى ووى سلاڤێن ل هه‌وه كرین ، مه‌لكى ئێكسه‌ر گـۆت : ڤى جحێلى ببه‌ن بكوژن ! ئه‌ڤه ژى هندێ دگه‌هینت كو ل نك وان تشته‌كێ مسۆگه‌ر بوو كو یوونس نه‌مایه وەكو ئه‌ڤ ئاخفتنه دره‌وه ، جحێلى گۆتێ : من ده‌لیلێ خۆ ل سه‌ر ڤێ چه‌ندێ هه‌یه ، پاشى مه‌لكى هنده‌ك مرۆڤ د گه‌ل هنارتن وچوونه وى جهى یێ جحێلى گۆتى من یوونس یێ لـێ دیتى ، ل وێرێ وى جهى ووێ دارێ شاهده‌یى بۆ جحێلى دا ، گاڤا ئه‌و زڤڕینه نك مه‌لكى وسوحبه‌ت بۆ مه‌لكى ڤه‌گێڕاى ، مه‌لك ژ سه‌ر كورسیكا خۆ هاته خــوارێ ده‌ســتـێ جحێلى گرت وبر دانا سه‌ر جهێ خۆ وگۆتێ : تو ژ من چێتـرى ل ڤـــى جـهـى ڕوینییه خوارێ ، ووى جحێل ل شوینا خۆ كره مه‌لك .. پێغه‌مبه‌ر ـ سلاڤ لـێ بن ـ دبێژت : وى جحێلى چل سالان ب تازه‌یى حوكم ل وان كر .
ووه‌سا ژ ئایه‌تان ئاشـكـه‌را دبـت كو یوونس پشتى هنگى یێ زڤڕییه باژێڕێ خۆ و د ناڤ وان دا یێ ماى حه‌تا مرى .
یوونس باشتـره :
ودویماهییێ مه‌دڤێت بێژین : دویر نینه هنده‌ك ده‌مێ سه‌رهاتییا یوونسى د گه‌ل ملله‌تێ وى دخوینن وڤێ له‌زا وى دبینن یا بوویه ئه‌گه‌را ڤــێ ( عقووبا ) خودێ دایێ ، دویر نینه كه‌سه‌ك هه‌بت خۆ ژ یوونسى باشتـر ببینت ، یان هزر بكه‌ت ئه‌ڤ خه‌له‌تییه بهایێ وى كێم دكه‌ت ، ڤێجا دا ئه‌ڤ هزرا خه‌له‌ت ل نـك كـه‌سێ پـه‌یـدا نـه‌بـت پـێـغـه‌مبه‌ر ـ سلاڤ لـێ بن ـ د حه‌دیسه‌كێ دا ، ئه‌وا ( بوخارى ) ڤه‌دگوهێزت ، دبێژت : ( ما ینبغي لعبد أن یقول : أنا خـیـر مـن یـونس بن متى ـ نابت بۆ عه‌بده‌كى بێژت : ئه‌ز ژ یوونسێ كوڕێ مه‌تتاى چێتـرم ).
کومــێتــدان لسـه‌ر بابــه تـی