سهرهاتییا يووشهع پێغهمبهرى
یووشهعێ كوڕێ نوونى ـ سلاڤ لـێ بن ـ ئێك ژ پێغهمبهرێن خودان قهدره یێن خودێ ل دهمهكێ گرنگ بۆ ئسرائیلییان هنارتى ؛ دا ئهو جیهادێ ب وان بدهته كرن وباژێڕێ پیـرۆز ( بهیتولمهقدسێ ) ژ دهستێن كافران بینته دهر ..
وههر چهنده ناڤێ ڤى پێغهمبهرى ب ئاشكهرایى د قورئانێ دا نههاتییه ژى بهلـێ ئـیشارهت بۆ سهرهاتییهكا وى د گهل پێغهمبهرێ خودێ مووساى ـ سلاڤ لـێ بن ـ د سوورهتا ( الكهف ) دا یا هـاتـییه دان ، دهمـێ ئـهو ومـووسـا پـێـكـڤـه چووینه نك خدرى ـ سلاڤ لـێ بن ـ ، وهكى ئایهت دبێژت : (وَإِذْ قَـالَ مُـوسَـى لِفَتَاهُ لَا أَبـرَحُ حَتَّى أَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَيْنِ أَوْ أَمْضِيَ حُقُبًا) [ الكهف : 60 ] .
و د حهدیسهكێ دا یا ( بوخارى وموسلم ) هـهردو ژ ( عـهبـدلـلاهـێ كوڕێ عهبباسى ) ڤهدگوهێزن هاتییه : كو پێغهمبهرى ـ سلاڤ لـێ بن ـ ئاشكهرا كرییه كو ئهو جحێلێ د گهل مووساى چوویه نك خدرى یووشهعێ كوڕێ نوونى بوو .
یووشەع کییە؟
تـهورات د گـهلـهك جـهـان دا ناڤێ ڤى پێغهمبهرى دئینت وئاشكهرا دكهت كو ئهو ژ بابكێ یووسفییه ، ژ دووندهها ( ئهفراییمێ كوڕێ یووسفى ) ، ودیرۆكـزانێ ناڤدار ( ئبـن كهثیر ) ل وێ باوهرێ یه كو یووشهع نهڤییێ ئهفراییمى ب خۆیه ، بابێ وى نوون كوڕێ ئهفراییمێ كوڕێ یووسف پێغهمبهرییه ـ سلاڤ لـێ بن ـ .
یووشهع ئێك ژ وان جحێلێن خودان باوهر وزیرهك بوو یـێـن مـووسـا پێغهمبهرى ـ سلاڤ لـێ بن ـ نێزیكى خۆ دكر و د گهلهك كارێن خۆ دا پالـێ خۆ ددا سهر ، ئهڤ چهندا هه ژ حهدیسا ( بوخارى وموسلمى ) دئێته زانین ئهوا مه بهرى نوكه ڤهگێڕاى ، وتهورات ژى ل پتـر ژ جههكى ڤێ ڕاستییێ دبێژت .
د حهدیسێن پێغهمبهرى دا ـ سلاڤ لـێ بن ـ ناڤێ ڤى پێغهمبهرى ب ڤى ڕهنگى هاتییه : ( یووشهعێ كوڕێ نوونى ) ، وتـهورات دبێژت : ناڤێ وى هووشهع بوو ، پاشى مووساى ناڤێ وى كره یهشووع . (برێنە : سفر العدد 13 / 8 و 16 ، و یەشووع ناڤەکێ عبرییە و ب رامانا: ( یەهووە خەلاص ) دئێت، ويەهووە ل نك وان ناڤەکە ژ ناڤێن خودێ .
ژ ڤـهگـێـڕیـنـا قورئانێ بۆ سهرهاتییا مووساى وخدرى دهمێ مـووسـاى یـووشـهع ـ ئهوێ هێشتا گهنج ـ د گهل خۆ برى حهتا ئهو ب سهر خدرى هلبووى ، بۆ مه ئاشكهرا دبت كو یووشهع ئێك ژ وان مرۆڤان بوو یێن نێزیك بوو مووساى ، وئهڤه هندێ دگههینت كو ئهو ئێك ژ خودان باوهرێن موكم بوو .
و ژ تهوراتێ ئاشكهرا دبت كو یووشهع ل مصرێ بووبوو ، وئهو ئێك ژ وان ئسرائیلییان بوو یێن د گهل مووساى ژ بهحرێ دهرباس بووى ، ودهمێ خودێ فهرمان ل مووساى كرى كو ئهو دووازده سهرۆكان ـ ل دویڤ هژمارا بابكێن وان هلبژێرت وهكى گـۆتى : (وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمْ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيبًا .. وخودێ پهیمانهكا موكم ژ ئیسرائیلییان وهرگرت بوو كو ئهو پهرستنا خودێ ب تنێ بكهن ، وخودێ فهرمان ل مووساى كر كو دووازده سهرۆك وڕیهسپییان دهستنیشان بكهت ، دا پهیمانێ ب گوهدارییا خودێ وپێغهمبهرێ وى وكیتابا وى وهربگرن ..) [ المائده : 12 ] .
ووهكى دیرۆكڤان دبێژن : یووشهع ئێك ژ ڤان سهرۆكان بوو ، وتهورات ژى ڤێ چهندێ ئاشكهرا دكهت ، ودبێژت : هلبژارتنا ڤان ههر دووازه كهسان بوو هندێ بوو دا ئـهو بـۆ سـهح وسوییان بچنه وهلاتێ كهنعانییان وبهرێ خۆ بدهنه حالـێ خهلكى ل وێرێ وبزڤڕنه نك مووساى وڕاستییێ بۆ بێژن ؛ دا ئهو فهرمانێ بدهت كانێ بچنه جـهـێ پـیـرۆز یان نه ، وپشتى چل ڕۆژان ئهو زڤڕین ودههــ ژ وان مرۆڤان مللهتێ خۆ ژ چوونا بۆ وهلاتێ كهنعانییان ترساندن وگۆتن : مللهتهكێ ب هێز ودژوار ل وێرێ ههیه نه وهبت هوین گوهێ خۆ بدهنه مووساى وبچن ، ودووان ژ وان ( یووشهع وكالبى ) گـۆته وان : گوهدارییا مووساى بكهن وههڕنه جهێ پیـرۆز خودێ دێ ههوه ب سهر ئێخت ، ئسرائیلییان گـۆت : نه ، خوزى ئهم ماباینه ل مصرێ وئهم نــههاتـبـایـنـه !! (سفر العدد ئيصحاحا 13 و 14 ) ئینا ئهو بوو خودێ ئهو عوقووبه دان وچل سالان بهرزه هێلانه ل دهشتێ ، وئهڤهیه دهمێ قورئان دبێژت :( قَالَ رَجُلَانِ مِنْ الَّذِينَ يَخَافُونَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمَا ادْخُلُوا عَلَيْهِمْ الْبَابَ فَإِذَا دَخَلْتُمُوهُ فَإِنَّكُمْ غَالِبُونَ وَعَلَى اللَّهِ فَتَوَكَّلُوا إِنْ كُنتُمْ مُؤْمِنِينَ) [ المائدة : 23 ] .
وئهڤه ژى هندێ دگههینت كو یووشهع ژ خودان باوهرێن مهزن بوو د ناڤ ئـسـرائـیـلـییان دا ، وئهڤه نه تشتهكێ غهریبه ئهگهر ئهم ل بیـرا خۆ بینین كو ئهو ههر ژ هنگى وهره بۆ پێغهمبهرینییێ دهاته ئامادهكرن .
د سهرهاتییا مووساى دا مه ڤهگێڕا بوو كو دهمێ نێزیك بووى چل سالێن بهرزهبوونێ ب دویماهى بێن مووساى ـ سلاڤ لـێ بن ـ زهلامێن ئسرائیلى چهكداركرن وبۆ چوونا جهێ پـیـرۆز ئامادهكرن ، بهلـێ مووسا ب ڕێڤه مر ونــهگـههشت سهركێشییا مللهتێ خۆ بكهت ، وچونكى خودێ وهسا حهز كربوو ل چو دهمان [ ژ دهمێ مووساى حهتا عیساى سلاڤ لـێ بن ] ئسرائیلییان بێ پێغهمبهر نههێلت ، وى پشتى مرنا مووساى یووشهع بۆ ڕێبهرییا ئسرائیلییان یا دینى ویا دنیایێ هلبژارت ، وئهو بوو مهزنێ وان .
یووشهعێ پێغهمبهر .. وڕێبهرییا ئسرائیلییان :
بـهرى مـووسـا بـمـرت جـێـگـرێ خـۆ یـووشـهع شیـرهت كر كو بهردهوامییێ د جیهادا د ڕێكا خودێ دا بكهت وبچت قهستا باژێڕێ پیـرۆز ( بهیتولـمـهقدسێ ) بكهت ووێ ژ دهستێن صهنهم پهرێسان بینته دهر ، وخودێ ژى وهحى بۆ وى هنارت كو ئهو ب ڤێ شیـرهتێ بكهت ، وههر ژ ڕۆژا ئێكێ یووشهعى كار كر دا ڤێ فهرمانێ ب جهــ بینت ، وگهلهك تهفسیـرزانێن قورئانێ دبێژن : ئهڤ ئایهتێن سوورهتا ( البقرة ) بهحسێ سهرهاتییا یووشهعى وچوونا وى بۆ باژێڕێ پیـرۆز دكهن ، خودایێ مهزن دبێژت : ( وَإِذْ قُلْنَا ادْخُلُوا هَذِهِ الْقَرْيَةَ فَكُلُوا مِنْهَا حَيْثُ شِئْتُمْ رَغَدًا وَادْخُلُوا الْبَابَ سُجَّدًا وَقُولُوا حِطَّةٌ نَغْفِرْ لَكُمْ خَطَايَاكُمْ وَسَنَزِيدُ الْمُحْسِنِينَ . فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْزًا مِنْ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ ـ ودهمێ مــه گـۆتــى : هـوین [ گهلـى ئسرائیلییان ] ههڕنه باژێرێ ( بهیـتـولـمهقدسێ ) ، و ژ ههر جـهـهكێ ههوه بڤێت هوین تێـر ژ تشتێ وى یێ باش بـخـۆن ، ودهمێ هوین دچـنـه د باژێرى دا خـۆ بـۆ خودێ بچهمینن ، وبێژن : خودایێ مه گونههێن مه ژێ ببه ، ئهم دێ د بهرسڤا ههوه ئێین وگونههێن ههوه ڤهشێرین ، وئهم دێ خێرێ ل قهنـجـیكـاران ژ بهر كریارێن وان زێدهكهین . ڤێجا یێن زۆردار وبهرزه ژ ئسرائیلییان گـۆتنا خودێ گـوهــاڕت ، وگـۆتـن وكریار ههمى وهربادان ، دهمێ ل سهر پاشییێن خـۆ ب ژۆركـهفـتـیـن وگـۆتـیـن : دنـدكـهك د مـوییهكى دا ، ویارى ب دینێ خودێ كرن ، ئینا خودێ ژ بهر زێدهگاڤییا وان ودهركهفتنا وان ژ گوهدارییا خودێ عهزابهك ژ عـهسمانى ب سهر وان دا باراند ) [ البقرة : 58-59 ] .
تهورات دبێژت : یووشهع ولهشكهرێ ئسرائیلییان ژ لایێ ڕۆژههلاتا ڕویبارێ ئوردنێ ڤه هاتن قهستا وهلاتێ كهنعانییان كر ، وپشتى ئهو ژ ڕویبارى دهرباس بووین و ب لایێ ڕۆئاڤایێ ڤه چووین وان دهست ب جیهادێ كر وهێدى هێدى باژێڕێ وان ئێخستنه بن دهستێ خۆ ..
و ل ڤێرێ مه نهڤێت سهرهاتییا سهركهفتنێن ئسرائیلییان ب سهرۆكاتییا یـووشـهعـى وهكى د تهوراتێ دا هاتى ڤهگوهێزین ، ب تنێ دێ حهدیسهكا پێغهمبهرى ـ سلاڤ لـێ بـن ـ ڤـهگـوهێزین ، تێدا بهحسێ جیهادا ڤى پێغهمبهرى دكهت ، وئێك ژ وان موعجزهیێن خودێ داینه وى بۆ مه ئاشكهرا دكهت .
( بوخارى وموسلم ) ژ ( ئهبوو هورهیرهى ) ڤهدگوهێزن ، دبێژت : پـێـغـهمـبـهرى ـ سلاڤ لـێ بن ـ گـۆت :( پـێـغـهمبهرهكى ژ پێغهمبهران ڤیا غهزایهكێ بكهت ، ئینا وى گۆته مللهتێ خۆ : ههچى زهلامێ ژنهك خواست بت وبڤێت ڤهگوهێزت وهێشتا نهڤهگوهاست بت ، یان خانـییهك ئاڤا كـربـت وهـێـشتا بان نهكربت ، یان هندهك پهز یان حێشتـر كڕى بن و ل هیڤییێ بت ئهو بزێن ، بلا د گهل من نهئێت ، ووى غهزاكر ، وگاڤا ئهو نـێـزیـكـى باژێڕى بووى دهمێ نڤێژا ئێڤارى بوو ، ئینا وى گـۆته ڕۆژێ : فهرمان یا ل ته هاتییه كرن ، وفهرمان یا ل من ژى هاتییه كرن ، یا رهببى تو ڕۆژێ بۆ مه ڕاوهستینى ، ئینا خودێ ڕۆژ ڕاوهستاند حهتا خودێ باژێڕ ل بهر وان ڤهكرى ، ڤێجا وى دهسكهفتى كـۆمكرن ، وئاگر هات دا ڤێ بكهڤت ، ئاگر ڤێ نهكهفت ، ئینا وى پێغهمبهرى گۆت : د ناڤ ههوه دا ئێك ههیه دزییهك ژ دهسكهفتییان كرییه ، بلا ژ ههر ئویجاخهكێ زهلامهك بێته دهستێ من ، ئینا دهستێ ئێك ژ وان ما ب دهستێ وى ڤه ، وى گـۆت : دزى یا د ناڤ ههوه دا ، بلا ئویجاخا ته بێنه دهستێ من ، گاڤا ئهو چووینه دهستى ، دهستێن دو سێ زهلامان ژ وان مانه ب دهستێ وى ڤه ، وى گـۆت : ههوه دزى كرییه ، وان سهرێ چێلهكێ یێ زێڕى ئینا كره د ناڤ دهسكهفتىیان دا ، هنگى ئاگر بهربوو دهسكهفتییان ، پاشى خودێ دهسكهفتى بۆ مه حهلالكرن ، وى لاوازى وبێزارییا مه دیت ، ڤێجا ئهو بۆ مه حهلالكر ) .
وهـهر چـهنـده د ڤـێ ریـوایـهتـێ دا یا بـوخـارى وموسلمى ناڤێ وى پێغهمبهرى ب ئاشكهرایى نههاتییه ونهگـۆتییه كانێ ئهو باژێڕێ هاتییه ڤهكرن چ باژێڕ بوو ، بهلـێ د ریوایهتهكا دى دا یا ( ئهحمهد ) ب ڕێكهكا دورست ژ ( ئهبوو هورهیرهى ) ڤهگوهاستى هاتییه كو ناڤێ وى پێغهمبهرى : یووشهعێ كوڕێ نوونییه ، وئهو باژێڕ ( بهیتولمهقدس ) بوو .
و ژ ڤێ حهدیسێ چهند مهسهلهك ئاشكهرا دبن :
یا ئێكێ : دهمێ یووشهع نێزیكى باژێڕێ ( قودسێ ) بووى دا بستینت ، ڕۆژا ئهینییێ بوو ـ ئێڤارییا شهنبییێ ـ وئهو ترسیا ڕۆژ ئاڤا ببت وببته شهنبى بهرى ئهو باژێڕى بستینت ؛ چونكى بۆ وى یا دورست نهبوو ئهو ل شهنبییێ شهڕى بكهت ، لهو خودێ ئهڤ موعجزه بۆ ب جهـ ئینا و ژ بهر دوعایا وى ڕۆژ ڕاوهستاند حهتا وى باژێڕ ڤهكرى .
یا دووێ : دهسـكـهفـتـى ( غـهنـیـمـه ) بۆ ئسرائیلییان د حهلال نهبوون ، وگاڤا د شهڕهكى دا هندهك دهسكهفتى كهفتبانه دهستێ وان ، ئهو دا ڕابن وان دهسكهفتییان ل عهردهكى كـۆم كهن وئاگرهك ژ عهسمانى دهات ئهو دهسكهفتى دسۆتن ، وئهگهر ئاگرى ئهو دهسكهفتى نهخواربان مهعنا وێ ئهو بوو وان هندهك دهسكهفتى یێن دزین .
یا سییێ : ئهو باژێڕێ یووشهعى ڤهكرى ـ ل دویڤ ریوایهتا ئهحمهدى ـ باژێڕێ قودسێ بوو ، ویووشهع ئێكهمین پێغهمبهرێ ئسرائیلى بوو حوكم ل ( ئـۆرشهلیمێ ـ قودسێ ) كرى ، وچو ڕاستى بۆ وێ گـۆتنێ نینه كو مهبهست ب ڤى باژێڕى ئهریـحـا بوو وهكى هندهك دبێژن .
یووشهع وڤهكرنا وهلاتێ كهنعانییان :
پشتى خودێ دهستویرى دایه پێغهمبهرێ خۆ یووشهعى كو ئهو جیهادێ دژى كافران بكهت وى بهرێ موجاهدێن ئسرائیلى دا ڕویبارێ ئوردنێ وژێ دهرباس بوو وهكى مه ڤهگێڕاى وقهستا وهلاتێ كهنعانییان ( فلسطینا نوكه ) كر وئهو وهلات ئێخسته بن دهستێ خۆ وحوكمێ خودێ ـ ئهوێ د تهوراتێ دا هاتى ـ ل سهر خهلكى ب جـهــ ئینا ، وهندى یێ ساخ ئهوى مهزنى وڕێبهرییا ئسرائیلییان دكر ، وئسرائیلییان ل سهر دهمێ وى خۆ ب هێز ددیت وهــهسـت ب سهرفهرازییێ دكر .. ئهڤه ل سهد سالا دووازدێ بهرى زایینێ بوو .
كتێبا ئسرائیلییان ( یا پیـرۆز ) ئاشكهرا دكهت كو دهمێ ژییێ یووشهعى بوویه سهد ودههــ سال مربوو (سفر يشوع 24 / 29 ) ، ودبێژن : یووشهع بیست وحهفت سالان پشتى مووساى ـ سلاڤ لـێ بن ـ مابوو ساخ .
ودیركڤانێ ناڤدار ( ئبن جهریرێ طەبهرى ) د تاریخا خۆ دا ئاشكهرا دكهت كو پشتى یووشهعى كالبێ كوڕێ یووقهنناى ـ زاڤایێ مووساى (دسەرهاتییا مووسای دا مە بەحسێ وی کرییە ، و مە گوتییە کو ئەو و یووشەع ئەو هەردوو زەلام بوون یێن بەحسێ وان دقورئانێ دا هاتی کو وان گوتە مللەتێ خو گوهدارییا مووسای بکەن و هەرنە عەردێ پیرۆز) ـ سهرۆكاتىیا ئـسـرائـیـلـىیان كربوو .
وپشتى كالبى حهزقیلێ كوڕێ بۆزى (کتێبەک دتەوراتێ دا ب ناڤێ سفر حزقیال هەیە ، و ژێ دئێتە زانین کو حزقیال پێغەمبەرەک بوو ل دەمێ ئێخسیرییا ئسرائیلییان ل بابلێ هاتبوو ، ل دورێن سالا 597 بەری زایینی!) ڕێبهرییا وان كـربـوو ، وپـشـتـى حهزقیلى ئسرائیلى بهر بهره ژ دینێ دورست دویركهفتـن وهندهك ژ وان پهرستنا صهنهمان كر ، ئینا خودێ پێغهمبهرێ خۆ ( ئهلیهسهع ) بۆ وان هنارت وئهو ژ دووندهها هاروونى بوو .
وطەبهرى دبێژت : پشتى هنگى مهسهلا ئسرائیلییان تێكچوو وئهو ژ ڕێكا پێغهمبهران دهركهفتـن ، لهو خودێ ئهو ڕهزیل كرن وصهنهم پهرێس ل سهر وان زال كرن ، و د شهڕهكى دا د گهل خهلكێ غهززه وعهسقهلان ئهو شكهستـن و ( تابووتا پـیـرۆز)( دسەرهاتییا طالووتی دا دێ بەحسێ ڤێ تابووتێ کەین) ئـهوا وان د گـهل خـۆ دبـره شهڕان و ب بهرهكهتا وێ ئهو ب سهر دكهفتـن ژ وان هاتـه سـتـانـدن ، لـهو ئێكجار ئهو بێ هیڤى بوون ، ومهزنێ وان یێ وى دهمى ژ قههران دا مر وئهو بێ سهر مان ، حهتا خودێ طالووت بۆ وان هنارتى .
کومــێتــدان لسـهر بابــه تـی