جۆرێن ئیدمانێ چنە؟

 پێناسەیا ئیدمانێ چییە؟

 

ڕێکخراوا نۆژدارییا ئیدمانێ یا ئەمریکی (ASAM) ئیدمانێ ب ڤی شێوەی پێناسە دکەت: (نەخۆشییەکا درێژخایەنە تووشی پشکا خەلاتکرنێ و ھاندان و بیردانکێ و تۆڕێن پەیوەندیدار د مێشکیدا دبیت، و تێکچوونا ڤان پشکان دبیتە ئەگەرێ پەیدابوونا نیشانێن بایولۆجی و دەرۆنی و جڤاکی و گیانی). ل دویڤ ڤێ پێناسەیێ، ئیدمانا ڕەفتاری دبیتە جۆرەکێ گرنگ ژ جۆرێن ئیدمانێ، چونکی ل ڤێرێ مەرج نینە تشتەک ھەبیت داکو ببیتە ئەگەرێ ئیدمانێ، بەلکی ھەر ڕەفتارەکا تووشی پشکێن خەلاتکرنێ و ھاندان و بیردانکێ و تشتێ گرێدایی وانڤە د مێشکیدا ببیت، وەکی وێ ئیدمانێ دھێتە ھژمارتن یا کو ماددە و تشتێن بێھوشکەر دروست دکەن.

جۆرێن ئیدمانێ چنە؟

ل دویڤ خزمه‌تگوزاریێن ساخلەمییا نیشتیمانی ل شاهنشینا ئێکگرتی (بریطانیا) دوو جۆرێن ئیدمانێ یێن هەین، ئەو ژی ئەڤەنە:

ئیدمانا ماددەیان  (إدمان المواد):

ئەڤ جۆره‌ ژی ئیدمانا مادده‌یێن بێهۆشكەر ب خۆڤە دگریت، وه‌كی کوکایین و ماریگوانا و مه‌یێ (عەرەقێ)، هەروەکی كا چاوا جگارە و تویتن ژی ب جۆره‌كێ ئیدمانێ دهێنە هەژمارتن، چونکی نیکوتینێ کارتێکرنه‌كا ئیدمانی یا ل سەر بكارئینه‌رێ خۆ هه‌ی.

ئیدمانا ڕه‌فتاری (إدمان السلوكي):

یان ژی ئه‌م دشێین سالۆخه‌ت بكه‌ین ب ڕه‌فتاره‌كا نه‌چاری (السلوك القهری) کو مرۆڤی شیانێن خۆ ل به‌رگرتنا وێ نینن. ل ڤێرێ جهێ ئاماژە پێکرنێیە کو هندەک ژ نۆژداران ڤی جۆرێ ئیدمانا ڕه‌فتاری ب ئیدمان هژمار ناكه‌ن، ژبەرکو نەیا گرێدایییه‌ ب وه‌رگرتنا ماددەیانڤە، بەلێ پا ل بەرامبەر ڤێ چەندێ، ئه‌و باوه‌ری په‌یدا بوویه‌ کو ئه‌و كارتێكرنا به‌رده‌وام یا ئه‌و كه‌سێ ڕه‌فتاره‌كا ب ڤی ڕه‌نگی ل ده‌ڤ هه‌بیت داخواز دكه‌ت، یا ده‌ركه‌ڤتییه‌ ژ هنده‌ك گوهاڕتنێن كیمیایی ل سه‌ر مێشكی كو وه‌كی وێ گوهاڕتنێیه‌ یا د گه‌ل ئیدمانا مادده‌یان په‌یدا دبیت.

ئیدمانا ڕه‌فتاری؛ ئیدمانا کرنا قومارێ و ئیدمانا سێكسی ژێ ب خۆڤە دگریت، و ئه‌ڤا دویماهییێ چەندین وێنەیان ب خۆڤە دگریت، وه‌كی ئەنجامدانا کارێ سێكسی ب شێوه‌یه‌كی كو ژ بن كونتڕۆلی ده‌ربكه‌ڤیت، یان ژی ئیدمانا بابه‌تێن بێپه‌رده‌، وەکی: وێنەیان و ڤیدیویان و مالپه‌ڕێن ئەلکترونی، یان نه‌ریتێ نهێنی (خۆڤه‌ڕه‌سا‌ندنێ)، یان ژی بكارئینانا چاتی یان سەرەدانا کەسانێن لەشفروش.

ئەو کەسێن حەز دکەن کونتڕولێ ل سەر ژیانا خۆ بکەن و ل سه‌ر زالبن، پێدڤییه‌ ئه‌و وان هه‌می تشتان بزانن یێن كو پێدڤییه‌ ئه‌و ل دۆر ئیدمانێ و جۆرێن وێ بزانن.

((إِنَّ ٱللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُوا۟ مَا بِأَنفُسِهِمْ))، ئانكو: ((هندى خودێیه‌ وێ قه‌نجییێ يا وى د گه‌ل ملله‌ته‌كى كرى ناگوهۆڕیت، هه‌تا ئه‌و وێ فه‌رمانێ نه‌گوهۆڕن يا ل وان هاتییه‌ كرن)).

ئاها گوهاڕتن د هه‌ر تشته‌كێ هه‌بیت، ل ڤێرێ ده‌ستپێدكه‌ت.

ده‌ستپێكێ ژ خۆ ده‌ستپێبكه‌ و خۆ چێكه‌، دا كو ژیانا ته‌ بهێته‌ گوهاڕتن و نوی ببیته‌ڤه‌.

ئه‌رێ به‌ڕبه‌لاڤترین جۆرێن ئیدمانێ كیژكن؟

كه‌ره‌مبكه‌ن، ئه‌ڤه‌ بۆ هه‌وه‌ لیسته‌ك ژ ١٠ جۆرێن ئیدمانێ یێن به‌ڕبه‌لاڤ:

١- مه‌یی.

٢- نیكوتین.

٣- مادده‌یێن بێهوشكه‌ر.

٤- قۆمار.

٥- خوارن.

٦- یارییێن ئه‌لكترونی.

٧- بابەتێن بێپه‌رده‌.

٨- ئینته‌رنێت.

٩- كار.

١٠- بازاركرن.

کەنگی ئيدمان دێ یا زیانبەخش بیت؟

ڕەهـ و ڕیشالێن لاتینی یێن په‌یڤا ئیدمانێ (addiction)‌ــێ؛ (dico)ـیه‌، كو رامانا وێ ژی: "سەرکێشییێ دکەت و دەستهەلاتداریێ دکەت"ـه‌، و ڕامانا وێ پتر د پەیڤا (dictator)ـدا روهن دبیت، ئانکو "دیكتاتور"، ڕامانا حەرفی یا ڤێ چه‌ندێ ژی ئه‌ڤه‌یه‌ كو ئەوێن کو فێربووینێ و ئیدمان بۆ ژێ چێبووی ب دروستی جارەکا دی ئازاد نابنەڤە، ڤێجا کریارێن وان و هەلبژارتنێن وان ب کوتەکینە و ئه‌و تێدا د نه‌چارن و ب کەیفا خۆ نینن و دهێنە پاڵدان، هەتا ل دەمێ ئەو دهێنە خۆ کو بشێن ئیدمانێ بهێلن ژی، ئەو ل دژی دەستهەلاتا وێ ل سەر خۆ هەست ب بێچاره‌ییێ دکەن.

ژیانا من گەلەک جوان و خۆشبوو

✍️ کەسەکێ کو بەری هنگی ئیدمانا بەرێخودانا بابەتێن بێپەردە ل دەڤ هەی دبێژیت:

بۆ ماوێ 30 ساڵان، ژ وی دەمێ من دەست ب تەماشەکرنا بابەتێن بێپەردە کری ب شێوەیەکێ نەچاری هەتا ل ناڤەندا چل سالییێ ئەز پێ ب ئەردی کەڤتیم، ئەز یێ نەرازی بووم، نە یێ پێشکەڤتی بووم، و نە یێ بەختەوەربووم، بەلێ دەمێ بەری 3 ساڵان من ئەڤ چەندە هێلای و ئێدی من تەماشەی بابەتێن بێپەردە نەکری ژیانا من هەمی هاتە گوهۆڕین، نوکە ئەز هەستپێدکەم کو ئەز مرۆڤەکێ پێگەهشتی مە، و ژیانا من جوان و خۆش بوو، ئەز دشێم نوکە دەربرینێ ژ خۆیەتییا خۆ یا راستین بکەم، و ئەڤە ژ راستا ئەزم.

ئیدمانێ چ دڤێت؟

ئیدمانێ دڤێت ئەو ل بەرا هەر تشتەکی بیت، وێ دڤێت ئەو ببیتە کارێ گرنگێ ژمارە ئێک د ژیانا تەدا، دڤێت ئەو بەری هەمی تشتێن تە یێن دی بهێت، بەری بەرپرسیارەتییێن تە، بەری خێزان و کەس و کارێن تە، بگرە هەتا بەرێ ساخلەمییا تە ژی.

ب ڕاستی ئیدمان دێ کونتڕولکرنا تە بۆ ژیانا تە ژ تە ستینیت و ژ دەستێن تە دەرئێخیت، و ژ دەستدانا کونتڕولی ل گەلەک دەماندا د زێدەبوونا دوژمنکاری و توندییێدا دیار دبیت، هەروەسا ئەو دیار دبیت ل دەمێ مرۆڤی شیان ل سەر باڵدان و تەرکیزێ نەمینن و شیان نەبن ل سەر حەزێن ماددی زالبیت.

ل دەمێ ئیدمانێ هەستکرنا کەیفخۆشی و بەختەوەرییێ کێم دبیت، و ل گەلەک دەمان ئیدمان ب خەمۆکییێ ژی ڤە دهیتە گرێدان و د گەل هندەک هەستێن ژ دەستدانا بهایێ خۆ و هەستکرنا ب هندێ کو مرۆڤ کەسەکێ چونە و بکێرنەهاتییە، هەروەسا بێهیڤیبوونێ و هەستکرنا ب تنێنوونێ. 

زەحمەتییا كرنا گونەهێ هەمی یا د دەستپێکا وێدا، پاشی دێ ئه‌ڤ گونه‌هه‌ ب ساناهیتر کەڤیت، پاشی دێ بیتە کارەکێ ئاسایی، پاشی دێ مرۆڤ حەزژێکەت، پاشی دێ ل بەر مرۆڤی شرین بیت، پاشی دێ دل ل سەر كرنا وێ گونه‌هێ ڕاهێت، پشتی هنگی دل دێ ل دویڤ حەرامەکێ دی ژی گەریێت!

هندەک ژ مرۆڤێن چاک دبێژین: ئەگەر نەفساتە تو گازیکریە حەرامەکی، تو ب ڤێ ئایەتێ دان و ستاندنەکا ئارام د گەل بکە: ((قُلْ أَذَٰلِكَ خَيْرٌ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِي وُعِدَ الْمُتَّقُونَ)). ئانكو: ((تو - ئه‌ى موحه‌ممه‌د - بێژه‌ وان: ئه‌رێ ئه‌ڤ ئاگره‌ يێ به‌حسێ وى بۆ هه‌وه‌ هاتییه‌ كرن چێتره‌ يان ئه‌و به‌حه‌شتا خۆشییا وێ يا به‌رده‌وام يا كو ژڤان بۆ وان پێ هاتییه‌ دان يێن ژ عه‌زابا خودايێ خۆ دترسن)).

یشانێن هێلانێ (العوارض الإنسحابية)

نیشانێن هێلانێ د هه‌می جۆرێن ئیدمانێدا تشته‌كێ دیار و ناڤدار و ئاشكه‌رایه‌، و هه‌ما گاڤا كه‌سێ مودمن ده‌ست ژ ئیدامان خۆ به‌ردان دێ ژبه‌ر وان نیشانان نالیت و ئێشیت، چ ئه‌ڤ ئیدمانه‌ ئیدمانا مادده‌یێن بێهۆشكه‌ر بیت یان ژی ئیدمانه‌كا ڕه‌فتاری و سلوكی بیت، ئه‌گه‌رێ ده‌ركه‌ڤتنا ڤان نیشانان ژی ئه‌ڤه‌یه‌ چونكی ئه‌ڤ مودمنه‌ ئێدی مێشكێ خۆ ب ژێده‌رێ ئازراندنا ژ ڕادده‌ی ده‌ركه‌ڤتی تێرخوارن ناكه‌ت، ئه‌وا كو به‌ری هنگی ئه‌و ب ڕه‌نگه‌كێ به‌رده‌وام ل سه‌ر ڕاهاتی، و بێباركرنا مێشكی ژ ژێده‌رێ خۆشییێ و ئازراندنێ دێ بیته‌ ئه‌گه‌رێ دورستبوونا هنده‌ك گوهاڕتنێن كیمایی - ده‌ماری د ناڤ مێشكیدا كو به‌رپرسه‌ ژ په‌یدابوونا ڤان نیشانێن هێلانێ*.

ژێده‌ر:

[*] N.M. Avena and P.V. Rada, "Cholinergic modulation of food and drug satiety and withdrawal," Physiol Behav 106/3 (2012): 332-336, doi: 10.1016/j.physbeh.2012.03.020. 

[*] R.B. Kanarek, K.E. D'Anci, N. Jurak and W .F. Mathes, "Running and addiction: precipitated withdrawal in a rat model of activity-based anorexia," Behav Neurosci, 123/4 (2009) 905-912, doi: 10.1037/a0015896.

 [*] S. Sharma, M.F. Fernandes and S. Fulton, "Adaptations in brain reward circuitry underlie palatable food cravings and anxiety induced by high-fat diet withdrawal," Int J Obes (Lond) 37/9 (2013): 1183-1191, doi: 10.1038/ijo.2012.197.

برایێ‌ خۆشتڤی: كەڤتنا تە د ناڤ گونەهێن بچویكدا و ب كێم سه‌حكرنا وان گۆنه‌هان و خه‌مساریكرنا ته‌ د گه‌ل وان، دێ‌ كرێتییا گونەهێ‌ ژ دلێ‌ تە دەرئینیت، ڤێجا ده‌مێ كرێتییا وێ د چاڤێن ته‌ كێمبوو دێ‌ ل سەر ڕائێی و بەردەوام بی، هەتا ل دویماهییێ دكەڤییە یا ژوێ‌ مەزنتر دا.